Aleida Assmann

Forms of Forgetting

The Royal Dutch Academy of Sciences has awarded Prof. Assmann the 2014 Dr. A.H. Heinekenprijs for historical sciences. This text is her public lecture which she held for the occasion at Castrum Peregrini on 1 October.

With the recent boom of the study of social and cultural memory, we have come to believe that remembering is something culturally valid and that there is even an ethical imperative of remembering. This point has been stressed by Jan Philipp Reemtsma who argues that

“We live with the consensus that we need to remember and that we must fight forgetting. (…) But what should be positive about remembering? Remembering and forgetting are human capacities that are neither positive nor negative per se, but are both needed for coping with life.“[1]

There is, indeed, no intrinsic reason why remembering should be given precedence over forgetting. The meaning and value of forgetting solely depends on the social and cultural frames within which it is constructed. For this reason, I will focus in my contribution on some of these frames, analyzing the dynamics of remembering and forgetting in specific socio-historical contexts, analyzing ‘seven types of forgetting’, hoping to thereby gain a deeper insight into its modes of functioning.

1. Automatic forgetting – material, biological, technical- and its limit

Let me start with the observation of a basic asymmetry: not remembering, but forgetting is the default mode of humans and societies. Remembering is negation of and resistance to forgetting, usually involving a will and effort, a veto against the destructive power of time. Just like the cells in an organism, the objects, ideas and individuals of a society are periodically replaced. This slow process of (ex)change is considered natural and does not raise any alarm. Forgetting happens silently, inconspicuously and ubiquitously, while remembering is the unlikely exception from the rule, requiring conscious efforts and specific framework.

Generally speaking, it is only a minimal part of what has been experienced, communicated and produced that actually outlasts a human life and is handed on to future generations. A photo, a necklace, a piece of furniture, a proverb, a recipe, an anecdote – that is, at most – what grandchildren retain from the lives of their grandparents. In families whose homes were bombed during the war, who were forced to flee or just moved frequently, material remains are unlikely to accumulate.  Nor are the remains stored in cellars or attics likely to survive much longer; sooner or later they also end up in containers and heaps of rubbish. Individuals may be strongly affected by this ongoing destruction of material remains, but from the perspective of the society as a whole these everyday occurrences are perfectly normal and healthy, evolving smoothly and automatically,  attracting no attention whatsoever.

Two motors of forgetting are involved in this silent process. Social forgetting in the bio-rhythm of generational change depends on devaluating and dismissing the experiences of an older generation by a younger generation. In the modern time regime of Western societies, each new generation is eager to create its own defining memories, values and projects by means of which it aims to usurp the place of the former. The other powerful motor of continuous forgetting is disposal of material waste. The force of generational change and the economic acceleration of mass production are not naturally given universals, but consequences of the time regime of modernity in Western societies with its strong emphasis on technical and economic innovation. It is the flip side of this innovation is that commercial products have to be replaced in ever shorter intervals. This form of forgetting consists in the routinized replacement of the old by the new, which is an unchallenged and constituent part of cultural evolution in the domains of science, technology and economy. At the dawn of the industrial revolution in the 19^th century, the American philosopher Ralph Waldo Emerson analyzed this process of modernization as a dynamics of innovation and obsolescence. He identified destruction and forgetting as two powerful factors of progress. In order to create something new, he claimed, many things have to disappear “in the inevitable pit which the creation of new thought opens for all that is old”.^[2] In an influential essay published in 1841, Emerson enthusiastically described the modern time regime as driven by an irreversible and inexorable ‘fury of disappearance’[3]

“The Greek letters last a little longer, but are passing under the same sentence, and tumbling into the inevitable pit which the creation of new thought opens for all that is old.  The new continents are built out of the ruins of an old planet: the new races fed out of the decomposition of the foregoing.  New arts destroy the old.  See the investment of capital in aqueducts made useless by hydraulics; fortifications, by gunpowder; roads and canals, by railways; sails, by steam, by electricity.” [4]

As a strong supporter of evolution, progress and modernization, Emerson also became an advocate of forgetting. He testified to an exclusive orientation towards the future and described himself as “an endless seeker with no past at my back” (304). The emphatic orientation towards the future automatically withdraws value and attention from the past. As long as the future is the central resource for hope and progress, remembering the past must appear as an obstinate, backward and even pathological deviation from the norm. The limits and problems of this position become obvious as soon as we are dealing with a traumatic past. In 1918, for instance, the American poet Carl Sandburg wrote a poem about the great battlefields of the 19th and 20th century, from the perspective of the grass:[5]

Pile the bodies high at Austerlitz and Waterloo.

Shovel them under and let me work –

I am the grass; I cover all.

And pile them high at Gettysburg

And pile them high at Ypres and Verdun.

Shovel them under and let me work.

Two years, ten years, and passengers ask the conductor:

What place is this?

Where are we now?

I am the grass. Let me work.

The cynical tone of the poem suggests that smooth transformation of history into ‘nature’ is unacceptable where human violence, suffering and massive losses are involved. It becomes even more scandalous if it plays into the hands of perpetrators who profit from automatic forgetting in the passage of time. In W.G. Sebald’s novel Austerlitz there is a passage in which he narrator muses

“how little is it that we can keep and hold fast in our memory, how much and how many things continuously slip into forgetting with every extinguished life, how does the world as it were empties itself out, shedding all the stories, that had been connected to innumerable places and objects, which are no longer heard, recorded or transmitted.”[6]

This quotation sounds like an accurate description of inevitable automatic forgetting: after each generation the world, as it were, empties itself spontaneously and stories and memories irrevocably disappear along with the deceased. This, however, is not what the Sebald’s narrator has in mind in this passage. The narrator, in this case, muses about the loss of stories connected to very particular traumatic places: the fortresses of Breendonk and Terezín, which the Nazis turned into a prison and a Jewish Ghetto. If we replace natural death with torture and murder, the context is drastically changed. In light of the suffering of the victims, the automatism of forgetting becomes morally scandalous. In order to separate himself from complicit forgetting, Sebald’s narrator returns to these places of trauma, searching for traces of a lost past and trying to recollect and remember some of the innumerable stories attached to objects and places in order to recover, acknowledge and transmit these stories. The grass of forgetting is not selective – it grows anywhere. Humans, on the other hand, are able to choose between forgetting and remembering which can involve an ethical decision, mobilizing cultural efforts to rescue historical experience from the general pit into which the past always tends to disappear.

2. Preservative forgetting – the entry into the archive  

Let us now focus on the unlikely case of something being retained and extracted from the ongoing stream of time and forgetting. Collectors and visitors of flea markets are agents of delay; they protect specific objects from decay by integrating them into their collections. The human urge to attach value to objects and to collect them is the foundation of many a library, gallery or museum. But it is only when the collection is given the protective roof of an institution, that an object has the solid chance of an extended existence. Institutions providing such a social guarantee for preservation include the archive, the library and the museum. Historical archives have evolved rather recently; they were introduced at the time of the French Revolution and have become a stronghold of Western democracies and historical thinking. The historical archive must not be confused with its predecessors, which it has supplanted but not annihilated: the political archives of the state, the church and other institutions of power. While these archives were used as instruments of claiming prestige, establishing legitimation and exerting power, historical archives are intended to serve the commonality: They preserve documents and relicts of the past that have lost their immediate function in the present. It is this form of maintaining elements of the past, cut off from immediate use, that I here refer to as ‘preservative forgetting’.[7] Material preservation of what was once thought or done makes possible its reentry into cultural memory. In this way, the archive creates a space of latency between passive forgetting and active remembering.

It is well known that Nietzsche slandered this institution of the historical archive with his scathing polemic, denouncing the mere storage and accumulation of historical knowledge as a dangerous burden for individual, society and culture. Intentionally or unintentionally, Nietzsche is invoked whenever the problem of data accumulation is addressed in terms of a ‘threatening flood of information’ that is uprooting the sense of identity and orientation. In modern societies, this overload of knowledge production cannot be solved by operations of deleting information, but only with the help of individually applied criteria of selection that separate the relevant from the irrelevant. While the media focus attention and highlight a certain canon of cultural products, it must be emphasized that individuals in Western democracies are no longer told what to remember and what to forget, but are encouraged to make their own choices and develop their own criteria for selection.

But of course they never do this in a void. Humans live in the ‘semiosphere’ (or semiotic ecosystem) of a culture that over a long-term period has gradually established a massive framework for remembering and forgetting. Cultural memory in Western societies relies on a dynamic exchange between two institutions, which I refer to as the canon and the archive. The canon here stands for a small number of cultural messages that are addressed to posterity and intended for continuous repetition and re-actualization. This active form of memory includes sacred texts of religion, important historical events and eminent works of art that future generations – to put it in the words of John Milton – “will not willingly let die”.[8] At the other end of the spectrum, there is the archive, a storehouse for cultural relicts. These relicts have become de-contextualized and disconnected from those frames, which had formerly authorized them or determined their meaning. Through this de-contextualization, these messages have lost their immediate addressees as well as their direct meaning and function. They are, however, not forgotten and thrown away. Instead, they are seen as a source of historical information and are therefore preserved for re-inspection.[9] As part of the archive, these documents exist in a state of latency or transitory forgetfulness, waiting to be rediscovered as fragments of relevant information, to be placed into new contexts and to be charged with new meaning through acts of interpretation. The archive provides the basis on which future historians will be able to reconstruct a past that was once the present.

3. Selective Forgetting – the power of framing

Not only the dynamics of cultural memory but also the dynamics of individual remembering are hinged on processes of selection. While storage space can be infinitely extended and supplemented, memory space remains a rare resource. While the external storage space of computers is growing exponentially, our brains will have to go on working on the more or less limited and invariant basis of their biological infrastructure. This accounts for the huge difference between storing and remembering: while storing provides a device against forgetting, remembering is always a co-product of remembering and forgetting. For this reason, all processes of remembering include various shades of forgetting such as neglecting, overlooking, ignoring. In other words: the gaps created by forgetting are an integral part of remembering, providing its contours.

What, then, are the selection criteria of the economy of memory? How is the relevant separated from the irrelevant, what is to be included or excluded? Nietzsche recommended forgetting from both a practical and moral point of view. To start with the practical perspective:  for him it is the aim of the ‘man of action’ to bring memory under the control of his will.  Men of action were admired by Nietzsche and Bergson for their capacity to call up only a small segment of relevant memories, which can serve as a motivational impetus towards an intended goal. Everything that cannot be used to achieve this goal has to be “forgotten,” as Nietzsche put it. [10] Today’s cognition psychologists speak of the ‘executive function’, emphasizing the cognitive capacity of ignoring all irrelevant associations in situations of processing information, decision-making and acting.[11] The following sentence in Nietzsche’s text shows that the cognitive and moral dimensions are not always easily separable: “Cheerfulness, a clear conscience, joyful action, trust in the future – all of that depends, in the individual as in a nation, on a line that divides the visible and bright from that which is dark and beyond illumination.”^[12] The moral perspective comes to the fore in a famous aphorism, in which Nietzsche shows how memory can become the accomplice of forgetting. In this process, moral issues of guilt and responsibility are glossed over by the stronger socio-psychological norm of face-saving:

“I have done this, says my memory.

I cannot have done this says my pride and stays adamant.

Finally, memory gives in.”[13]

In contrast to Freud who developed a theory of repression, Nietzsche worked on an apology for forgetting which he considered to be an anthropological necessity. He legitimized forgetting from the point of view of the strong male ideal of a person who has to act, wield power and muster courage. All of these acts are based on a positive and confident self-image. Maurice Halbwachs transferred these selection criteria from a socio-psychological to a sociological level. He introduced the concept of ‘social frames’ into memory studies, emphasizing the fact that such selection criteria are in fact not defined ad hoc by individuals themselves but are imposed on them by the groups to which they belong.[14] It is thus the desire to belong that regulates the interaction between remembering and forgetting. Each social frame necessarily excludes a whole spectrum of memories which are either considered not relevant or not acceptable from the point of view of the group. It is only when one memory frame is replaced by another that excluded memories have a chance of being re-appropriated by the group (the same holds true for paradigm shifts in the sciences).[15]

In order to better understand current memory politics, we need to combine Halbwachs, who introduced the notion of social frames, with Nietzsche, who added a psychological dimension to the group-specific memories. National memory is usually organized by collective pride, which means that memories of guilt and responsibility have great difficulty entering the historical conscience and consciousness of a society. Next to pride – and this was not yet anticipated by Nietzsche – suffering has also gained a high priority in the construction of national memory. For a long time, West-German post war memory was selectively focused on the suffering of Germans. It took four decades to move from the Germans as victims to the victims of the Germans.[16] One memory frame functioned as a ‘shield’ eclipsing the other: if the national focus is on victimhood this makes it virtually impossible to also accept responsibility for historical crimes. The problem with national narratives is not so much ‘false memory’ but extremely selective and exclusive memory frames. It was only in the 1990s that we could witness a shift in the construction of national memories, moving from purely self-serving narratives to more complex configurations that also integrate negative and shameful aspects into the collective self-image. An obvious new feature of this shift is the ritual of public apologies, which has introduced world wide a new politics of accountability and regret. Rooted in human rights, it is designed to focus not only on a nation’s own suffering but acknowledges and integrates also ones victims into the national memory.

4. Damnatio memoriae – repressive forms of forgetting

In the case of damnatio memoriae forgetting takes on the form of punishment. If a culture values fame and notoriety, considering it a blessing to live on in the memory of posterity, the eradication of a name and other traces of an individual life is considered a serious punishment. In such a culture, ‘mnemocide’, the killing of a person’s memory, is inflicted as a symbolic destruction on an enemy who has fallen from favour. Many cultures share the Egyptian conviction that “a man lives if his name is being mentioned.”[17] Those whose names were erased from the annals or chiseled off from monuments are doomed to die a second death. This form of forgetting, however, is not always practicable, as it provides an instance of what Umberto Eco has described as a general paradox of intentional forgetting: you cannot erase something without at the same time highlighting it and directing attention to what is being rendered invisible.

Historical archives as part of a democratic culture that protects and values the alterity of the past in its own right are a recent institution dating back no later than the French Revolution. Political archives, on the other hand, housing the secret archive of the state as instrument of power and violence, have a much longer history continuing into the present. As long as archives remain sealed, past crimes cannot be historically investigated, as, for instance, the genocide perpetrated on the Armenians. In such a case the victims of violence are bereft of the right to their history. Such repressive forgetting and total control over the past are the topic of George Orwell’s novel 1984.The famous motto of the novel’s fictive state is:

‘Who controls the past, controls the future: who controls the present, controls the past.’[18]

Orwell’s text features an archivist whose job it is to constantly adapt the knowledge of the past to the demands of the present. Making the past disappear, however, is a very hard job. Orwell focuses on the enormous efforts that go into this form repressive forgetting. The strategies of manipulating and distorting the truth include the constant rewriting of documents, the retouching of photographs, as well as more casual forms of denial, such as hushing things up, lying and dissimulation. Though highlighted in a novel, these practices are for from being fictive. A famous historical example for such dissimulation is the film commissioned by the SS in 1944, presenting Theresienstadt, a Nazi ghetto for Jewish victims, as an ideal kibbuz. This film was created as an intentional deception to mislead the world about the repressive and lethal conditions of this ghetto. In this deception the genre of the ‘documentary’ was chosen to depict the ‘reality’ of the ghetto, creating the cynical illusion of an idyll. The cynicism of such repressive forgetting found a climax already in the 1930s with Hitler’ question: “Who today still remembers the Armenians?” Like the genocide of the Armenians that occurred under cover of the First World War, the genocide of the Jews occurred under cover of the Second World War and was meant to be forgotten. 

Repressive forgetting can also be enforced less directly through forms of ‘structural violence’ (Johan Galtung). In patriarchal societies, women had little or no access to writing and printing, which has led to their effective exclusion from archives and libraries. The following quotation comes not from the iconic essay A Room of One’s Own by Virginia Woolf (1928) but from a novel by Jane Austen published in 1817. In Persuasion, the female protagonist remarks: “Men have every advantage of us in telling their own story. Education has been theirs in so much higher a degree; the pen has been in their hands.”[19] The same holds true for religious or racial minorities and other oppressed social groups. ‘Structural violence’ creates a cultural frame of power that allows some voices to be heard while others are notoriously silenced. Chakravorty Spivak’s essay “Can the Subaltern Speak?” is an icon of postcolonial discourse; it shows how difficult it is for some members of society to claim a ‘voice’. Both the African Americans in the U.S.A. and the indigenous populations of colonial countries had similar experiences of an eradication and denial of their ‘history’. Groups that never had a chance to express themselves in writing and who are not equipped with documents collected in archives used to be considered as “void of history” in a Western perspective. Judged against the background of this normative standard, such ‘historical silence’ is today recognized as a manifestation of repressive forgetting. In order to break the silence and restore what has been forgotten to the realm of language and communication, both the structure of power and the cultural frames have to be changed. 

5. Defensive and complicit forgetting (protection of perpetrators)

As soon as it becomes obvious that the system of power protecting them is about to collapse, perpetrators of dictatorships and autocratic regimes engage in acts of destroying relics and erasing traces to cover up practices that will henceforth be classified as crimes. Towards the end of the war, the Nazi officials hastily destroyed archival documents of the mass murder of European Jews and material traces of the sites of theses crimes.[20] After 1945, high Nazi functionaries changed their names and identities to escape legal prosecution. It is estimated that up to 80.000 persons chose this under cover existence in post war Germany.[21] While still in power, perpetrators can rely on their laws to guarantee them impunity; but when the legal system changes, they protest against a retrospective application of the new law, opting for amnesty and amnesia. In Argentina, the military junta destroyed all documents of their regime of violence before transitioning to democracy in 1976, and in 1990, the functionaries of the South African Apartheid regime destroyed tons of archival material in the same situation, eliminating potential evidence to be used against them at court. Before the end of the Second World War, seven million membership cards of the NSDAP were brought to a paper-mill near Munich for immediate shredding. They were forgotten, however, in the last chaotic weeks of the war, and later confiscated by the American occupation army. Today they are preserved in the Berlin Document Center, where historians discovered them in 2003. Almost seventy years later, these cards ‘reminded’ a generation of prominent German intellectuals of their NSDAP–membership.[22]

Complicit silence also protects the perpetrators. The most conspicuous example publicly discussed in Germany throughout the year 2010 concerned the charges of sexual abuse brought against the institution of private schools and the Catholic Church. Charges had been made by the victims before, but the information was not passed on but hushed up in order to protect the officials and the respective institution. Those responsible reacted invariably by trivializing, postponing or ignoring the charges. They were confident that by turning a blind eye, this shameful problem could be made to automatically disappear. Taboos preserve a social status quo by exerting a strong conformist pressure. In addition, complicit forgetting is reinforced by the pressure of social taboos; it involves three forms of silence which mutually reinforce each other:

– defensive silence on the part of the perpetrators

– symptomatic silence on the part of the victims and

– complicit silence on the part of society.

When these three forms of silence reinforce each other, crimes can remain concealed for a long time. Nothing will really change as long as the victims are the only ones ready to break their silence and to claim their rights. It is the collective will of society alone which can change the situation and turn the tables. Only then will the testimony of the witnesses be heard and supported by the public media. In a similar way a change of values connected with the introduction of a new political notion of human rights in the 1980s created a new sensibility for the suffering of the victims of such traumatic histories of violence like the Holocaust, slavery, colonialism and dictatorships. After this global change of orientation, the response of the population was transformed from a protection shield for the perpetrators to a sounding board for the victims.

6. Constructive forgetting – tabula rasa for a new political biographical beginning

But forgetting is ambivalent and we must not forget its merits. Among those who The German poet Bertolt Brecht who wrote a poem “In Praise of Forgetting”. It ends with the following lines:

The weakness of memory is the source of human strentgh

(Die Schwäche des Gedächtnisses Verleiht den Menschen Stärke. )[23]

How otherwise could humans, bent down by experience and suffering as they are, ever find the courage to begin anew and to fight their daily battles against repressive conditions? Friedrich Nietzsche was also convinced that without forgetting, humans were unable to live a happy life and to face the challenge of the future: “Cheerfulness, a good conscience, the happy deed, trust in what is to come – all of this depends in the individual as in the nation on a clear line dividing the ordered and clear from the intransparent and dark.”[24] In contrast to repressive forgetting, which supports and maintains power, there is also a hopeful and constructive type of forgetting which supports a break and lays the ground for a new beginning. We can observe that in states that have undergone a political change, many things are speedily forgotten. The demolition of Lenin Statues and the changing of street names after the fall of the Berlin Wall are notorious examples. After the collapse of the GDR, history teachers asked their pupils to tear whole chapters form their textbooks in a spectacular collective act of organized forgetting. Jana Simon recalled such a scene of creating a tabula rasa in her memory novel:

“There is no place where they could retrace their childhood. Most of the clubs of their youth were closed, some of them, even the PW was burnt down, the streets had new names, as well as the schools. The furniture in their parents’ apartments had been exchanged, their houses were renovated, the products of their childhood (…) it was all gone. Their old schoolbooks lay in a heap besides the dustbins, books about the history of the proletariat parts of which they had had to memorize. The ‘rooms of tradition’ in their schools, the ‘groves of honor’, in which the senseless pledges of allegiance to the flag had taken place, all disappeared in memory.”[25]

… or, rather, in the great pit which the creation of a new state opens up for all that is old, to pick up Emerson’s phrase quoted above. In this case, however, we are dealing with a different form of forgetting; it is not caused by the driving force of modern technical innovation (Nr. 1), or instigated by a desire to efface traces in order to escape accountability (Nr. 5); rather, this form of forgetting is created by the strong desire to start over and to effectively adapt to new conditions.

In a recent book on forgetting Christian Meier reminded his readers of this positive and empowering quality of forgetting. He referred to historical cases when after civil wars forgetting was imposed as a means of ending wars and overcoming traumatic violence.[26] With his book he wanted to question a conventional argument that poses remembering as inherently beneficial. But in fact the opposite is closer to the truth, Meier argues, as remembering can perpetuate destructive energies by maintaining hatred and revenge, while forgetting can put an end to conflict and thus appease opposing parties. While it does not possess the power to prescribe individual remembering or forgetting, the state can pass laws that punish public discourse which re-opens old wounds by mobilizing old resentments and aggressions. Such laws of forgetting were frequently passed to end civil wars; examples for this practice include the Athenian polis after the Peleponnesian War, the edict of Nantes in 1598 and in the peace treaty of Münster-Osnabrück in 1648. In these cases, legislation imposing forgetting indeed promoted a political and social integration. The most recent example named by Meier is the First World War, which the Germans remembered much too accurately and persistently. This memory was in fact used to fuel the mobilization of Germans for the Second World War. After 1945 it was the weakness of their memory that gave the Germans that had survived the war the strength to start over. The therapy of forgetting was also applied by the former allies to overcome past hatred and to lay the foundation for a new Europe. Here is Winston Churchill’s plea for forgetting that he made in a speech in Zurich in 1946:

“We must all turn our backs upon the horrors of the past.  We must look to the future. We cannot afford to drag forward across the years that are to come the hatreds and revenges, which have sprung from the injuries of the past. If Europe is to be saved from infinite misery, and indeed from final doom, there must be an act of faith in the European family and an act of oblivion against all the crimes and follies of the past.”^[27]

7. Therapeutic forgetting – leaving the burden of the past behind

Over the last three decades, constructive forgetting has been rivaled by a new positive form of forgetting, which I call ‘therapeutic forgetting’. On a global scale people could make the experience that traumatic pasts do not simply disappear but return and claim attention, recognition, restitution and remembrance. Forgetting, in this case, was replaced by new efforts at remembering as the preferred strategy.[28]  But, as I want to show, this form of remembering is also connected to forgetting and perhaps even directed towards it.

Therapeutic or transitional ‘remembering in order to forget’ is not a new discovery in Western culture. In the ritual framework of Christian confession, for instance, remembering is the gateway to forgetting: sins have first to be articulated and listed before they can be erased through the absolution of the priest. A similar logic is at work in the artistic concept of ‘catharsis’: through the re-presentation of a painful event on stage, a traumatic past can be collectively re-lived and overcome. According to the theory of Aristotle, the group that undergoes such a process is purged through this shared experience. Forgetting through remembering is essentially also the goal of Freudian psychotherapy: a painful past has to be raised to the level of language and consciousness to enable the patient to move forward and leave that past behind. This was also the aim of staging remembering in South Africa. The Truth and Reconciliation Commission designed by Bishop Tutu and Alex Boraine created a new form of public ritual, which combined features of the tribunal, the cathartic drama and the Christian confession. In these public rituals a traumatic event had to be publicly narrated and shared; the victim had to relate his or her experience, which had to be witnessed and acknowledged by the perpetrator before it could be erased from social memory.

Postscriptum

I started this survey with the observation of a basic asymmetry: forgetting, we had assumed, is always stronger than remembering because there is no ‘automatic mode of remembering’, which is the reason why ‘the greatest part’ of a former present is always ‘lost’. We had assumed that forgetting does its work silently and automatically, like a servant who is invisible, always on duty and doesn’t need to be paid. We had assumed that forgetting does its work silently and automatically, like a servant who is invisible, always on duty and doesn’t need to be paid. Recently, however, we had a wake up call, reminding us that in the Internet, we can no longer rely on ‘automatic forgetting’. The alarm came about with a judgment of the European Court in May 2014 enforcing ‘a right to be forgotten’, thus answering the demand of individuals to be protected against incriminating personal information by deleting it in the collective memory of the Internet. This new form of legislation made manifest that our new digital technology of writing, storing and circulating has overturned deeply rooted premises of our culture. One commenter has written: „Since the beginning of human history forgetting was the rule and remembering the exception. (…) Due to the invention and dissemination of digital technology forgetting must today be considered as the exception while remembering has become the rule.”[29] Until recently, it was far from clear whether forgetting or remembering took precedence in the information economy of the Internet. There were two theories competing with each other; the first being: „The net forgets nothing” and the second: „what is stored is forgotten“.[30] These contradictory approaches to the Internet teach us that we should not indulge in a technological determinism but rather seek to understand how the new media interact with human demands and their social, cultural and legal frames. The new legal frame answers a human demand in creating a personal protection shield relating to sensitive information that was hitherto within the reach of only very few and is now, in the virtual archive, publicly accessible and indiscriminately circulating. Generalizing, we may say that the Internet has introduced two dramatic changes into our economy of information, knowledge and communication. One is the function of easily storing, preserving and rendering searchable a hitherto unknown mass of data. Andrew Hoskins, specialist for digital memory and editor of the Journal Memory Studies is a proponent of the theory that the Internet forgets nothing (like Freud’s Unconscious, we may add). He has described this change as “the end of decay time”, which is to say that the Internet arrests the flow of time and suspends its erosive effects. The other dramatic change involves the indefinite enlarging of the public realm through radically new possibilities of access to and availability of information. Under these circumstances in which knowing has become a potential within (almost) everybody’s reach, not knowing has to be consciously produced under the auspices of legal supervision.

Conclusion

One thing should have become obvious in my overview, and that is the fact that remembering and forgetting cannot be neatly separated from each other. They interact in different ways, as I tried to show in the different forms of forgetting. Nor are remembering and forgetting inherently good or bad; their quality depends entirely on the uses to which they are put. Looking back at the various social frames and cultural contexts that I have analyzed, we may say that the first three forms of forgetting can be described as morally neutral; they are linked to the inbuilt temporal dynamics of consumer culture and technological innovation, to archival preservation and to the indispensible frames of selection in cognitive processes. Types 4 and 5 carry negative connotations; they show how forgetting is used as a weapon, as a means of maintaining power and as a protective shield for perpetrators. The last two forms of forgetting, on the other hand, have distinctly positive connotations. They represent two forms of marking a break in values and introducing a new beginning. The radical strategy of creating a tabula rasa, however, seems to be more and more given up in favor of a new form of rupture and forgetting. While in the first case, the page is simply turned over, in the second case, the page must be read before it is turned. Therapeutic forgetting thus invokes remembering as its first stage and is thus the result of a memory that has been reworked and processed. And one more general observation: forgetting is not necessarily final: much can be retrieved and reinterpreted after shorter or longer intervals. What can be recovered and used, however, always depends on cultural values inscribed into social frames of selection. As remembering can be re-inscribed into forgetting, remembering is always framed by forgetting. It was Francis Bacon who found a simple and striking image for this complex interaction: ‘When you carry the light into one corner, you darken the rest.’[31]

Het Verhalenlabyrint

1 November, 19-02 uur

Tickets uitsluitend via Museumnacht Amsterdam.

Castrum Peregrini betekent ‚burcht van de pelgrim’. Het was de schuilnaam van een onderduikadres in het centrum van Amsterdam. Een groep jongeren overleefde er met hulp van onbaatzuchtige vrienden. De kunstenares Gisèle  en de dichter Wolfgang Frommel leerden de jonge onderduikers hoe zij hun geestelijke vrijheid konden behouden door de kunsten.

Ook na de oorlog bleven deze groep en hun vrienden hun leven in het teken van de kunst voeren. Het verhaal van deze stille helden blijft Castrum Peregrini vertellen in hetzelfde huis, op dezelfde plek en met hedendaagse kunstenaars, om vrijheid, vriendschap en cultuur te blijven borgen in de maatschappij waarin we leven. De huidige generatie bewoners wil daarom het historisch onderduikadres en de salons van de kunstenares Gisèle toegankelijk maken voor het publiek.

Tijdens de Museumnacht kun je een route door het huis lopen en er kunstenaars ontmoeten die vandaag met deze plek en zijn rijke geschiedenis werken en gezamenlijk met hen verassende verhalen ontdekken.

1          Ingang

2          Schuif aan tafel met Gable Roelofsen en Teresien Da Silva

3          Bezoek T. Martinus and join his performance Muscle Memory

4          Sightlines een film van Marijn Bax.
………..De maker gaat in gesprek met het publiek.

5          Drie vragen op de Argo met Janina Pigaht

6          Filmfragmenten van Gisèle

7          Amie Dicke toont important-souvnirs (vanaf 22 uur)

8          Tentoonstelling In Search of Lost Time.
…………De curator Ronit Eden spreekt met kunstenaars.

9          Bar en Uitgang

Fotografe Marijn Bax  heeft Participation on Trial gevolgd. Het is een prachtige visuele registratie geworden. Ook de filmregistratie zullen we hier in de toekomst gaan delen.

Court artist Floris Solleveld combines a sharp analysis, with a dry registration of what he observed during 10 Octobers Participation on Trial.

A series of exhibitions, debates, performances & publications on cultural memory & identity, initiated by Castrum Peregrini

For the next two years together with many partners from Amsterdam and abroad we want to look at how memory works: private memory and collective memory. We want to look at how memory shapes our culture and our identity and what mechanisms are there to discover when it comes to constructing and deconstructing, using and abusing collective memory and identity. After the year programmes about Freedom (2012) and Friendship (2013) this seems for us a logical next step in exploring the core values of Castrum Peregrini. The history of Castrum Peregrini as a hiding place during World War II and it’s reality since was defined by freedom, friendship and culture. Back then it was a safe house for youngsters that found shelter in a group of friends, constructing a shield of poetry and art that protected them,- not an iron dome but a culture dome so to speak. Gisèle, who organised the shelter and founded Castrum Peregrini, was herself an artist. She died here in her studio last year at the age of a hundred years as the last one of this group. Our house is her visual diary. To us, the current generation taking care of this place, it is obvious that the war in Europe may be over, but that the enemy of culture and the human simply keeps shape shifting. That is why we see memory not as static and dead, but as a living and volatile matter.

Please find the overview of activities in our agenda or on the Memory Machine Facebook Page

Partners

.
Come

Herman van Bostelen

KNAW

Genootschap Nederland Duitsland

Het Geluid Maastricht

Goethe Institut

TimeCase

Silent Heroes

Museumnacht Amsterdam

Universiteit Utrecht

Jüdisches Museum Hohenems

Ronit Eden

Vincent van Velzen

Reli Avrahami

Prince Claus Fund

Fonds Cultuurparticipatie

Hard//Hoofd

Arti et Amicitiae

De Appel

Financially supported by

Mondriaan Fonds

Amsterdams Fonds voor de Kunst

Stichting Democratie en Media

KUNSTENISRAËL

Israeli Embassy

1 oktober 2014, 20 uur

Aleida Assmann: Forms of Forgetting

Een samenwerking van de Genootschap Nederland Duitsland, Koninklijk Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) en Castrum Peregrini.

In het kader van haar jaarthema memory machine. organiseert stichting Castrum Peregrini lezingen waarin toonaangevende internationale denkers over collectieve herinnering en identiteit spreken. Op 1 oktober vindt de eerste aflevering plaats.

De KNAW heeft de Dr. A.H. Heinekenprijs voor Historische Wetenschap 2014 toegekend aan professor Aleida Assmann, hoogleraar Engelse literatuur aan de Universiteit van Konstanz (Duitsland). Prof. Assmann krijgt de prijs voor haar groot, baanbrekend aandeel in het onderzoek naar het ‘culturele geheugen’ van diverse menselijke samenlevingen. Prof. Assmann zal, naar aanleiding van deze onderscheiding,  haar publiekslezing houden bij Castrum Peregrini.

  “ Remembering and forgetting are not necessarily polar opposites; more often than not they are mutually dependent and linked to each other in a dynamic relation. Though it may seem counter-intuitive that forgetting can be willfully achieved through intentional actions, it is an important factor in social dynamics, political processes and cultural practices. The lecture will analyze various form and functions of forgetting in their socio-cultural contexts. It will also ask the question whether the Internet age has introduced a new media situation that has radically changed the ecology of remembering and forgetting.” Aleida Assman:

De tekst van deze lezing is hier gepubliceerd.

De foto’s hieronder (door Adrienne Norman) geven een indruk van het samenzijn voorafgaand aan het publieke gedeelte en de lezing in de tentoonstelling In Search of Lost Time.

Exhibition

19 September – 1 November

Thursday  – Sunday, 14-18 hrs

* Vernissage

Friday  19 September  2014
Doors open 17:00

Opening words by Theu Boermans, 19 hrs

A group exhibition of visual dairies with works of:

• Adrian Melis  CUES
• Armando NLDE
• Donna Kuhn US
• Emma Rendel  SE
• Gigi Scaria IN
• HF van Steensel  NL
• Ilya Rabinovich MDNL
• Jakob Roepke DE
• Nan Goldin USFR
• Peter Goldschmidt DENL
• Raed Yassin LB
• Ronit Porat IL
• Servet Kocyigit TRNL
• Yuri Rosmani NL

Curator:  Ronit Eden

Castrum Peregrini,  Herengracht 401, 1017 BP Amsterdam

Guided tours with curator every Saturday 16 hrs; Please subscribe for the tours at mail@castrumperegrini.nl

Ronit Porat

Summer 2014 Ronit Porat was Artist in Residence at Castrum Peregrini. After a first visit to the house and especially the hiding place in spring 2104 she now (August/September 2014) researches the space as a detective in a crime scene combining her own strongly biographical visual repertoire with the found footage and her research of the stories and witnesses of Castrum Peregrini’s  clandestine community.

The outcome of her research and her residency will result in a work shown during the group exhibition In Search of Lost Time that will open on 19 September.

Please find more about the artist here:  http://www.re-title.com/artists/ronit-porat.asp

The photographs are stills from film material by Janina Pigaht who works on a documentary on Castrum Peregrini. Camera: Ernst Herstel.

The residency of Ronit Porat has been made possible through the financial support of the Embassy of Israel and Kunst en Israel

The final publication of our EU project TimeCase -Memory in Action is out and online.
.

participate!

will also be launched as a print publication during the projects final conference in Amsterdam, Participation on Trial, 10-11 October 2014.

Het huis en de geschiedenis van Castrum Peregrini wordt steeds verder ontsloten. Vele initiatieven hiervoor zijn al gelanceerd. Het volgende framing paper van Michael Defuster schetst in grove lijnen de geschiedenis van Castrum Peregrini en het veld waarin toekomstig onderzoek het conserveren maar ook het inhoudelijke en fysieke ontsluiten moet onderbouwen.

Ruimtes en objecten

Het 17^de eeuwse pand Herengracht 401 is in het begin van de 20^ste eeuw grondig verbouwd waarbij van twee panden één geheel werd gemaakt. Het oorspronkelijke interieur is daarbij niet behouden gebleven. Over alle verdiepingen werd een opening in de scheidingsmuur gemaakt en een liftschacht werd gebouwd, echter, zonder lift. Die kwam er pas in de jaren vijftig.

Gisèle van Waterschoot van der Gracht huurde in 1940 de derde etage. Hier leefde ze vanaf 1942 tot het einde van de oorlog met de Duitse dichter Wolfgang Frommel en diens Joods Duitse pupillen Claus Bock en Buri Wongtschowski. Tijdens de oorlog doken er ook andere personen onder, zij het tijdelijk.

Na de oorlog kon Gisèle enkele etages erbij huren tot ze, geholpen door haar welgestelde ouders, het hele pand kon kopen. In de jaren vijftig betrok ze met Arnold d’ Ailly  de vierde en vijfde etage. De tweede etage diende als gemeenschappelijke keuken. Wolfgang Frommel trok in de oorspronkelijke onderduiketage op de derde verdieping en bleef er tot zijn dood in 1986 wonen. Claus Bock vestigde zich in 1987 in het inmiddels aangekochte aanpalende pand Beulingstraat 8-10.

De tweede, derde, vierde en vijfde etage zijn nagenoeg onveranderd gebleven sinds Gisèle ze achtereenvolgens verwierf, inrichtte en er gebruik ging van maken. Doordat ze op verschillende tijden zijn verbouwd en ingericht, ademen de verdiepingen telkens een andere sfeer uit. Gisèle meubileerde de etages met een grote hoeveelheid meubelen, objecten en kunstwerken van haarzelf en anderen. De meubelen zijn gedeeltelijk via haar ouders verworven, zowel van haar moeders Oostenrijkse als van haar vaders Nederlandse kant. Het meubilair van de onderduiketage is voor een groot deel afkomstig van de familie Joep Nicholas, die vóór WOII emigreerde naar de USA. Wolfgang Frommel verzamelde in de onderduiketage een grote bibliotheek met voornamelijk Duitse literatuur.

Gisèle gebruikte de ruimtes en inrichtingen deels als zelfrepresentatie. De objecten dienden als gematerialiseerd dagboek van haar eigen leven: haar afkomst, de personen in haar leven, haar kunst, haar fascinatie met vormen uit de natuur en haar reizen, waarvan ze diverse voorwerpen meebracht… Bij het doorlopen van de ruimtes wordt een bezoeker overspoeld door een veelheid van objecten, die allen een eigen verhaal lijken te vertellen, maar gezamenlijk het veelzijdige leven van Gisèle uitbeelden.

In 1981 kon Gisèle het naburige pand in de Beulingstraat kopen waar ze voor zichzelf een groot atelier inrichtte en waar haar eigen kunst, haar liefde voor het Griekse eiland Paros en haar fascinatie voor vormen uit de natuur op een schitterende manier samenkomen.

Mensen en verhalen

Gisèle en Wolfgang Frommel hadden beiden een uitgebreid netwerk in de Nederlandse en Europese intelligentsia. Daarvan zijn veelvuldige sporen terug te vinden in het huis: de archieven, de publicaties, boeken, kunstwerken en objecten.

Deze collectie vertelt verschillende verhalen die intens met elkaar verweven zijn en gemakshalve maar niet helemaal correct het Castrum Peregrini verhaal genoemd kan worden. Dit Castrum Peregrini verhaal heeft enkele hoofdlijnen: de levenswandel van respectievelijk Gisèle en Wolfgang Frommel. Zeker in het geval van Gisèle loopt die niet noodzakelijkerwijze altijd samen met het Castrum Peregrini verhaal.

Periodes en ontwikkelingen

De levensverhalen van Gisèle en Wolfgang kennen verschillende periodes, die vanaf hun eerste ontmoeting in 1941 grotendeels en letterlijk onder een gemeenschappelijk dak (Herengracht 401) zich ontwikkelen. Gisèle is dan 28 en Wolfgang 38 jaar oud. Beiden zijn opgegroeid in het buitenland, maar maken toch deel uit van een uitgebreid netwerk van Nederlandse intelligentsia, waar ze elkaar dan ook ontmoeten (bij Adriaan Roland Holst).

Gisèle nodigt Wolfgang uit om zijn Joodse pupillen onder te laten duiken in haar appartementje op de Herengracht. Hieruit ontstaat na de oorlog het Castrum Peregrini. Sociaal gezien delen ze een woongemeenschap van personen die jonger zijn dan henzelf, en waarvan ze de onbetwiste founding father en mother zijn. Deze gemeenschap is het eigenlijke Castrum Peregrini. Daarin vervullen ze elk een eigen rol.

Wolfgang Frommel ontwikkelt zich tot een spiritueel leider die met het tijdschrift Castrum Peregrini en  een geritualiseerde (mannelijke) vriendenkring een eigen wereld creëert. Deze spirituele wereld is voornamelijk geënt op het gedachtengoed van de Duitse dichter Stefan George. Gedurende zijn actieve leven reist Wolfgang een groot gedeelte van het jaar door Europa rond, om vrienden en (potentiële) auteurs voor het tijdschrift te bezoeken. Dit leidt tot een zeer uitgebreid en geëngageerd netwerk.

Gisèle neemt in de wederopbouwperiode na de oorlog de draad weer op als glazenier en toegepaste kunstenaar. Ze blijft Wolfgang Frommel en het Castrum Peregrini ondersteunen door onderdak te bieden en financieel bij te springen. Dat is ze tot haar einde in 2013 toe blijven doen. In de jaren vijftig ontmoet ze Arnold d’ Ailly, die dan burgemeester van Amsterdam is. In 1958 treden ze in het huwelijk en komt Arnold wonen op Herengracht 401. Gisèle gaat zich meer en meer richten op louter schilderkunst. Begin jaren zestig restaureren ze samen een kloostertje op het Griekse eiland Paros. Arnold sterft in 1967. Tot 1980 verblijft Gisèle de helft van het jaar op Paros. Vanaf 1982 blijft ze onafgebroken wonen in het pand Herengracht 40, dat in 1981 is uitgebreid met het aanpalende pand Beulingstraat 8 & 10. Ook Gisèle onderhoudt door veelvuldig reizen haar uitgebreid netwerk, dat ze, net zoals bij Wolfgang, op een elegante en onnavolgbare manier weet te instrumentaliseren voor haar diverse (kunst-)projecten (bvb. Weverij De Uil). Net als bij Wolfgang speelt haar persoonlijke interesses in de mensen die ze kiest hierin een grote rol.

In de Herengracht 401 zelf wonen decennia lang jonge mensen die zowel ingezet worden voor de uitgeverij als voor het huishouden. Afgezien van enkele constanten (Manuel Goldschmidt) verandert deze woongemeenschap voortdurend van samenstelling. Onder het min of meer welwillend oog van Wolfgang en Gisèle krijgt deze gemeenschap een eigen dynamiek en maakt ze een eigen ontwikkeling door. Dit wordt versterkt door de formele aspecten die eigen zijn aan de uitgeverij Castrum Peregrini en vanaf 1957 door de oprichting van de stichting Castrum Peregrini. In de decennia die daarop volgen wordt Castrum Peregrini langzaamaan een instituut dat voornamelijk in het buitenland een zeker aanzien geniet. De missie van de stichting en uitgeverij richt zich grotendeels op de Duitse dichter Stefan George. Gisèle is het met deze eenzijdige oriëntering niet altijd eens, maar blijft toch trouw aan het geheel.

Na de dood van Wolfgang in 1986 valt zijn vriendenkring uit elkaar in elkaar beconcurrerende vriendengroepjes. Ondanks, of beter gezegd, juist door de vastberadenheid waarmee maatschappelijke ontwikkelingen buiten de deur worden gehouden in de jaren die volgen, raakt de relevantie van met name de uitgeverij sluipenderwijs zoek. Buiten Gisèle dan, is de oud geworden oorlogsgeneratie niet van plan zich aan te passen aan de uitdagingen van de onstuitbare maatschappelijke veranderingen. Dit leidt tot generatieconflicten binnen Castrum Peregrini.

Pas in 2008, na het overlijden van de laatste onderduiker, kan een nieuw beginpunt worden gecreëerd: de uitgeverij wordt uitbesteed bij een Duitse uitgever en in Amsterdam wordt Castrum Peregrini een activiteitenorganisatie die haar kernwaarden ent op de waarden van haar ontstaansperiode: m.n. haar onderduikgeschiedenis in WOII. De aansluiting met het maatschappelijke discours wordt opnieuw gevonden, nieuwe creatieve netwerken worden aangeboord, nieuwe energieën revitaliseren Castrum Peregrini, dat intussen meer dan 65 jaar bestaat. En last but not least, een vernieuwde woongemeenschap zet Gisèle’ s en Wolfgangs traditie verder. De inmiddels hoogbejaarde Gisèle laat bij verschillende gelegenheden duidelijk merken blij te zijn dat ze deze ontwikkeling nog mee mag maken. In mei 2013 sterft ze in volle harmonie in haar atelier, haar eigen gecreëerde paradijs, omringd door haar jonge vrienden en haar dierbare objecten die aan haar geleefde leven herinneren.

In the autumn of 2013, Barbara Steiner spent a month as curator-in-residence in Amsterdam.  This residency programme was initiated by the Goethe-Institut Netherlands and put into practice in collaboration with and at Castrum Peregrini. During her stay in the Netherlands, Steiner did extensive research on the relations between design and art, taking a closer look at the respective practices, and the dissolution of traditional disciplinary borders. On the basis of this research, Steiner is planning to curate an exhibition that is to be held at Castrum Peregrini in the autumn of 2014.

Barbara Steiner is curator, editor, author and lecturer. In 2012 and 2013, she was the Artistic Director of Europe (to the power of) n, a two-year project which took place in eleven cities in- and outside the European Union. From 2001 to 2011, Steiner was the Director of the Galerie für Zeitgenössische Kunst Leipzig (GfZK). Prior to that, she ran art associations in Ludwigsburg and Wolfsburg.

In her work, Steiner focuses on politics of representation, institutional critique/criticality, architecture, design and display. She examines political, economic, social and cultural conditions and draws particular attention to various concerns and interconnected processes of negotiation. These are not only interesting in terms of theory and cultural discourse, but they also become evident in exhibitions and other art projects. Steiner’s exhibitions, lectures, and publications reveal that she views all of the institution’s activities and structures as integral parts of its programme. It is her aim to make these interdependencies the subject of public reflection and discussion.

Steiner studied Art History and Political Science at the University of Vienna. She wrote a doctoral thesis on the „Ideology of the White Cube“.

Mardjan Seighali – directeur UAF, Soheila Najand – kunstenaar en directeur InterArt Lab en Atousa Bandeh –kunstenaar en docente Gerrit Rietveld Academie bezoeken de tentoonstelling ‘Speaking from tghe heart – the polemic sensibility from Iran’ en reflecteren op heel persoonlijke wijze op het werk van deze hedendaagse kunstenaars uit Iran

>>> bekijk deze uitzending van AT5 Wereldstad hier terug

Beste Vrienden

door: Joost Janmaat & Christiaan Fruneaux

14 mei 2013

Beste vrienden Joost Janmaat en Christiaan Fruneaux hebben het onderwerp vriendschap benaderd op de meest persoonlijke manier. Ze legden hun eigen vriendschap op de snijtafel, en vroegen zich publiekelijk af wat dat nu is, een Beste Vriendschap?

Het onderzoek begon met het uitvergroten van de eigen vriendschap – de sociale dynamiek, de wederzijdse en veranderende verwachtingen, de genomen hobbels en de gedane overwinningen. Gedurende een retraite van 48 uur op de onderduikverdieping van Castrum Peregrini nodigden Joost en Christiaan een voormalige geliefde uit, de vader van Max, Joost en Christiaan’s gezamenlijke petekind, alsook een wederzijdse goede vriend. Allemaal mensen met een intieme kennis van hun vriendschap. Samen werd de eigen vriendschap onder het vergrootglas gelegd.

Naast de blik naar binnen werd ook de blik naar buiten gericht. Joost en Christiaan spraken tevens met een aantal deskundigen over de vriendschap. Ze spraken met de filosoof Ad Verbrugge, de jezuïet Paul Begheyn en de epidemioloog Martijn Huisman over de filosofische, mystieke en fysiologische en sociale dimensies van de vriendschap. Vanuit alle denkbare invalshoeken werden de geesten en gevoelens over de vriendschap gescherpt.

Op deze brede Vorsing der Vriendschap volgde het Symposium der Beste Vrienden. Joost en Christiaan wilden hun Beste Vriendschap spiegelen aan de Beste Vriendschap van anderen. Ze nodigden acht Beste Vriendenparen uit om samen met hen de Beste Vriendschap te vieren. Het werd een klassiek Griekse symposium – een drinkgelag, waarbij de aanwezigen een voor een proosten op, en spreken over, hun vriendschap, hun beste vriend en wat die voor hen betekend. Het werd een inzichtgevende maar vooral intieme, en hartverscheurende avond.

De volgende stap is om een formele akte op te stellen. Notaris Meijer zal ons terzijde gestaan in het opstellen van een vriendschapsakte, inclusief inventaris van de emotionele inboedel. Daarnaast zullen we onze vriendschap ritueel bekrachtigen door onze geloften af te leggen, met een besloten viering van die verborgen onderstroom in ons leven.

1 June 2013

On 27 May 2013 Gisèle d’Ailly van Waterschoot van der Gracht, founder and patronate of Castrum Peregrini, died peacefully in her studio age 100. On 1 June 2013 we burried Gisèle at the Stompe Toren in Spaarnwoude in-between her husband and friends from Castrum Peregrini. We would like to share with you some photos taken by Simon Bosch and some of what was said during the private ceremony. We provide you with translations where possible. So please keep scrolling down.

We want to thank all of you who have made the farewell so memorable and we want to especially thank all of those, who have sent warm words of support and appreciation.

Frans, Michael, Lars

The first speech was by Michael Defuster, director of Castrum Peregrini. We provide you here also with an English and a German language version
.

Beste vrienden en familie van Gisèle,

Hier zijn we dan verenigd in dit veel te kleine kerkje, om de laatste eer te betuigen aan deze bijzondere vrouw, met wiens levendigheid en enthousiasme zoveel mensen zich tot op het laatst van haar lange leven konden vereenzelvigen, zodat het bijna vanzelfsprekend leek dat ze altijd deel zou blijven uitmaken van het onze. Een idee van haar onsterfelijkheid deed zich op die manier al aan ons allemaal voor toen ze nog onder ons was.

Hoewel Frans, Lars en ik de laatste vier jaren dag in dag uit met Gisèle het huis aan de Herengracht deelden en elke dag weer een beetje meer voorbereid werden op het einde dat onvermijdelijk zichtbaar werd, hoewel de laatste maanden de noodzakelijke woorden vervaagden die de praktijk van onze decennialange relatie in stand hielden en hoewel Gisèle zich gaandeweg terugtrok in haar eigen schelp van existentie, greep de definitiefheid en onomkeerbaarheid van haar dood ook ons toch nog bij de keel. Nu moeten allen die Gisèle liefhadden of vereerden het zonder haar doen. Er is niets in het leven, buiten het leven zelf dan, dat werkelijker is dan de dood.

Gisèle laat gelukkig geen ontredderde wezen achter, want haar vriendschapsbanden waren gefundeerd  op positieve krachten zoals vrijheid, sterkte, vreugde, delen, respect, avontuur…. Ze maakte er geen geheim van dat ze een speciale band met mannen had, zoals haar drie oudere broers altijd haar beste speelmakkers waren in haar kindertijd. Met vrouwen deelde ze warmte, intensiteit, trouw en vooral creëren.

De tijd waarin ze opgroeide zag de rol van de vrouw allerminst als zelfstandig. Daarom hield ze zich, sterk persoon die ze was, verre van relaties die uit vastgelegde afhankelijkheden bestonden. Die verstikten haar vrijheids-gevoel en haar eindeloze creativiteit, haar kunstenaarschap.

Die twee elementen, vriendschap en kunst, maken de essentie uit van Gisèle’s leven. Met deze beiden heeft ze haar leven gestalte gegeven en kon ze haar vrijheid waarborgen om uit te groeien tot de volledige mens die ze was: sterk en kwetsbaar, ernstig en vrolijk, vrij en verantwoordelijk, vederlicht en trouw, begrensd en open, toegankelijk en gesloten … alles tegelijk en toch weer apart.

Gisèle spreekt tot de verbeelding zoals een figuur uit een mooi sprookje dat doet. Waar ze ook kwam maakte haar uitstraling indruk, op jong en oud, geleerde en handwerker, man of vrouw. Ze wekte meteen de belangstelling van de aanwezigen. Daar zijn talloze anekdotes over te vertellen. Iedereen die haar heeft meegemaakt kent er wel een paar. Ik hoop er vandaag meerdere te horen.

De raadselachtigheid van die speciale aantrekkingskracht vonden we het beste verwoord in enkele versregels van de Oud Griekse dichter Pindaros, die we hebben gebruikt op de rouwkaart:

Creatures for a day! What is a man?

What is he not? A dream of a shadow

Is our mortal being. But when there comes to men

A gleam of splendour given of heaven,

Then rests on them a light of glory

And blessed are their days.

Van recentere datum is de publieke belangstelling voor haar levenswandel en de expliciete  boodschap die in haar persoonlijkheid besloten ligt. De schier eindeloze reacties op haar dood en de vele betuigingen van medeleven van mensen die haar nog nooit ontmoet hebben, maar die geraakt en geïnspireerd zijn via de vele publicaties en reportages van de laatste jaren in de media,  maken duidelijk dat Gisèle’s charisma, haar waarden, principes en daden een groot publiek aanspreken. Haar persoon vormt een projectievlak voor het goede en waardevolle in dit leven, dat het persoonlijke overstijgt. Gisèle was voorbeeldig in alles wat ze deed tijdens haar leven. Een voorbeeld zal ze blijven nu haar levenswandel tot een einde is gekomen.

Castrum Peregrini aan de Herengracht in Amsterdam is haar thuis geweest. Wij, de jongere generatie, zullen zorgen dat het dit blijft.

Dear friends and family of Gisèle,

Here we are, united in this too small little church to give last honors to a very special woman, with whose vitality and enthusiasm many could identify up to the last moment of her long life, so that it seemed almost self-evident that she would always be part of ours. That is why we already had an idea of her immortality when she was still amongst us.

Despite that Frans, Lars and I shared virtually every day of the last four years with Gisèle in her house at the Herengracht and each day we got prepared a little bit more for the unavoidable end that came in sight,

despite her language fading away in the last month and the lacking words that formed the basis of our relationship,

And despite that Gisèle withdraw more and more into the shell of her own existence,

Despite all that even we were hit by the finality and inevitability of her death that touched us deeply. Now, all of us that loved or admired Gisèle must live on without her. There is nothing in life, besides life itself, that is more real than death.

Luckily Gisèle does not leave us behind disoriented. Her friendships were grounded in freedom, strength, joy, sharing, respect, adventure.

She didn´t keep it a secret that she had a special bond with men, such as her three older brothers that were the dearest playmates of her childhood. With women she shared warmth, intensity, fidelity and especially creativity.

In the time that she grew up in, society didn´t give women an independent role naturally. That is why –with her strong personality- she kept a distance to relationships that consisted of determined interdependencies. They suffocated her desire of freedom and her endless creativity, her artistry.

Those two elements, friendship and art, form the essence of Gisèles life. With those two she configured her life and ensured her freedom to develop into the woman that she was: strong and vulnerable, serious and joyful, free and responsible, light as a feather and loyal, defined and open, accessible and contained… all at the same time and also all in their own respect.

Gisèle triggers our fantasy as a figure from a beautiful fairytale. Wherever she came her charisma made an impression, on young and old, on scholars and craftsmen, men and women. She immediately sparked the interest of those present. There are countless anecdotes of this phenomenon, everyone who knew her will be able to tell a few of them. I hope to hear some today.

We found the mystery of her attraction best expressed in a few lines of the ancient Greek poet Pindaros, which we used for the card announcing Gisèles death:

Creatures for a day! What is a man?

What is he not? A dream of a shadow

Is our mortal being. But when there comes to men

A gleam of splendour given of heaven,

Then rests on them a light of glory

And blessed are their days.

Of more recent date is the broad public interest for her life and the explicit message which her personality embodies. The nearly endless reactions on her passing away and the countless expressions of condolences of people that have never met her, but who are touched and inspired by the many publications and documentations in the media of the last years make it clear that Gisèle’s charisma, her values, principles and deeds appeal to a broader public. Her person and her image form a projection screen for the good and the precious in this life, which exceeds the purely personal. Gisèle was an example for all that she did in life. She will stay an example now that her life has come to an end.

Castrum Peregrini at the Herengracht in Amsterdam was her home. We, the younger generation, will make sure that it remains her home.

Liebe Freunde und Familie von Gisèle,

hier sind wir nun in dieser viel zu kleinen Kirche zusammengekommen, um einer ganz besonderen Frau die letzte Ehre zu erweisen, einer Frau von deren Lebendigkeit und Enthusiasmus sich bis in die letzten Tage ihres langen Lebens so viele Menschen anstecken und bezaubern ließen. Da ist es eine Selbstverständlichkeit, dass sie allzeit ein Teil unseres Lebens bleiben wird. Eine Vorstellung von ihrer Unsterblichkeit gewannen wir schon in jenen Tagen, als sie noch unter uns war.

Obwohl Frans, Lars und ich während der letzten 4 Jahre tagein tagaus das Haus an der Herengracht mit ihr teilten und täglich etwas mehr auf das unvermeidliche Lebensende vorbereitet wurden,

obwohl  in den letzen Monaten die für unser jahrzehntelanges Zusammenleben notwendigen Wörter weniger wurden, Zeichen Wörter zu ersetzen begannen,

Obwohl  Gisèle sich zunehmend in die Schalen ihrer eigenen Existenz zurückzog

packte auch uns die Endgültigkeit und Unumkehrbarkeit ihres Todes bei der Kehle. Nun müssen alle, die sie liebten und verehrten, ohne sie auskommen. Nichts im Leben, außer dem Leben selbst, ist wirklicher als der Tod.

Gisèle lässt uns glücklicherweise nicht orientierungslos zurück. Fundament ihrer Freundschaftsbeziehungen waren positive Kräfte wie Freiheit, Stärke, Freude, Freigiebigkeit, Respekt und Abenteuerlust. Ein besonderes Verhältnis hatte sie zu Männern, woraus sie kein Geheimnis machte, waren doch schon ihre drei älteren Brüder in der Kindheit ihre besten Spielkamerden gewesen. Bei Frauen suchte und fand sie Wärme, Intensität, Treue und vor allem Kreativität. Die Zeit, in der sie aufwuchs, kannte keine Selbständigkeit der Frau. Deswegen hielt sie sich, starke Frau die sie war, von Beziehungen fern, die aus festen Abhängigkeiten bestanden. Sie erstickten ihr Freiheitsgefühl, ihre grenzenlose Kreativität und ihr Künstlertum. Zwei Elemente, Freundschaft und Kunst, waren die Essenz von Gisèles Leben. Sie gaben ihrem Leben Gestalt, sie gewährten ihr die Freiheit, jener vollständige Mensch zu werden, der sie war: stark und verletzlich, ernst und fröhlich, frei und verantwortlich, leicht wie eine Feder und treu, begrenzt und offen, zugänglich und verschlossen… alles war sie zugleich und doch wieder getrennt.

Der Phantasie erscheint Gisèle wie eine Märchenfigur. Wohin auch immer sie kam, ihre Ausstrahlung beeindruckte Jung und Alt, Gelehrte und Handwerker, Männer und Frauen; sie weckte das Interesse aller Anwesenden.  Da wären viele Geschichten zu erzählen, und ich hoffe, am heutigen Tag auch noch einige zu hören. Die Rätselhaftigkeit ihrer Anziehungskraft fanden wir am besten in einigen Versen des griechischen Dichters Pindar ausgedrückt, die wir auf die Todesanzeige gesetzt haben.

Creatures for a day! What is a man?

What is he not? A dream of a shadow

Is our mortal being. But when there comes to men

A gleam of splendour given of heaven,

Then rests on them a light of glory

And blessed are their days.

Neueren Datums ist die öffentliche Wahrnehmung ihres Lebens und die explizite Botschaft, die von ihrer Person ausgeht. Die zahllosen Reaktionen auf ihren Tod und die vielen Bezeugungen von Anteilnahme seitens all jener, die ihr nie persönlich begegnet sind, aber bewegt und inspiriert sind durch die vielen Publikationen und Reportagen in den Medien während der letzten Jahre, machen deutlich, dass Gisèles Werte, Prinzipien und Taten, ihr Charisma, eine großes Publikum ansprechen.

Ihre Person taugt als Projektionsfläche für alles Gute und Wertvolle im Leben, welches das Reinpersönliche  übersteigt. Gisèle war vorbildlich in allem, was sie während ihres langen Lebens tat; ein Vorbild soll sie bleiben, nun, da ihr Erdenleben ein Ende gefunden hat. Castrum Peregrini an der Herengracht in Amsterdam war ihr Zuhause. Wir, die jüngere Generation, werden dafür Sorge tragen, dass es dies bleibt.

Erik Somers spoke on behalf of the board of Castrum Peregrini.  We provide you here also with an English language version.

Gisèle

Vanuit mijn werkkamer bij het NIOD, het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie aan de Herengracht kijk ik jarenlang, dagelijks uit op het ‘huis aan de overkant’: het woonhuis van Gisèle, het huis van Castrum Peregrini. Vanuit mijn hooggelegen kamer heb ik goed zicht op het verscholen atelier van Gisèle met de hoge ramen die zo’n prachtig licht naar binnen door laten. De plek waar zij zich zo lang veilig voelde en in haar creaties werkelijkheid en mysterie bijeen wist te brengen. In dezelfde blik gevangen zie ik het pand ernaast. Onder de dakrand verscholen, de etage waar tijdens de oorlog jonge onderduikers, verscholen in een veilige burcht, de oorlog hebben overleefd.

Ik kende Gisèle niet, maar wist van haar bijzondere leven en van haar oorlogsverhaal. Gedreven door bewondering, en ik geef toe, ook door nieuwsgierigheid trok ik zo’n tien jaar geleden de stoute schoenen aan en toog naar ‘de overkant’ om met Gisèle kennis te maken. Velen hier aanwezig zullen mijn ervaring van toen herkennen:  Wie Gisèle ontmoet wordt gegrepen door haar innemendheid, haar hartelijkheid, haar optimisme, haar levenswijsheid en haar bevlogenheid voor de wonderen van de natuur, die vaak verscholen zitten in het kleinste detail. Ik voel me bevoorrecht dat ik in de ontmoetingen met haar nadien, telkens weer van deze bijzondere eigenschappen heb mogen ervaren.

Mijn drijfveer om Gisèle destijds te ontmoeten betrof vooral ook mijn fascinatie voor de geschiedenis van de onderduik op die bovenetage tijdens de bezetting. Onder de goede zorg van Gisèle en anderen, wist een groep Duits-Joodse en Nederlandse onderduikers uit de vriendenkring van dichter Wolfgang Frommel, de oorlog ongeschonden door te komen. Niet alleen fysiek, maar vooral ook mentaal. Frommel en Gisèle creëerden een uitzonderlijke omgeving waarin de artistieke ontwikkeling voorop stond. Het was een kunst- en poëzie-lievend gezelschap, die de tijd vooral doorbrachten  met elkaar voorlezen van eigen en vertaalde gedichten en met het maken van tekeningen en schilderijen. Voor deze groep jonge onderduikers was de  gemaakte sfeer van vriendschap, kunst en dichtkunst letterlijk van levensbelang.

Ik was in de ban geraakt van Gisèle en dit uitzonderlijke onderduikverhaal. Door Gisèle leerde ik ook Michael kennen. Hij speelde al enige tijd met de gedachte om aan de betrekkelijk onbekende geschiedenis van de onderduik – en waaruit Castrum Peregrini is ontstaan – meer inhoud te geven. Gezamenlijk realiseerden we het plan in het pand van het NIOD een tentoonstelling te wijden aan het werk en leven van Gisèle tijdens de onderduik, maar ook aan de artistieke creaties van de hechte onderduikgemeenschap van vrienden. Gisèle leek aanvankelijk aarzelend tegenover het plan te staan; het moest vooral geen hommage aan haar worden.

De expositie kwam er. Vanuit mijn persoonlijk perspectief gezien heette de tentoonstelling ‘Het Huis aan de overkant’. Eind april 2007, de dag dat Gisèle de tentoonstelling kwam voor-bezichtigen, staat in mijn geheugen gegrift. Ik had haar inmiddels beter leren kennen, en kende ook haar reputatie dat zij meedogenloos kon zijn als iets haar echt niet beviel. Vanuit mijn raam zag ik aan de overkant de tengere gestalte van Gisèle over de trap haar pand uitkomen, in gezelschap van Michael en Lars.  Aangekomen aan de andere zijde van de gracht, bekeek ze zwijgend de tentoonstelling. Een ongemakkelijke stilte. Maar ineens, sloeg ze haar handen dichtgevouwen voor haar mond, en zei geroerd: ‘prachtig’. Het voelde voor Michael en mij alsof we geslaagd waren voor ons eerste schoolexamen.

Niet eerder trok een tentoonstelling in het NIOD zoveel bezoekers. Samen met Michael, stelden wij de bundel ‘Gisèle en haar onderduikers’ samen, en de auteurs van de bundel verzorgden een lezingen-cyclus over de thematiek. Het belang van de aandacht voor het bijzondere verhaal van de onderduik was, dat er opnieuw gekeken werd naar het fundament waarop het na-oorlogse Castrum Peregrini is opgebouwd. Het wierp ook een nieuw licht op haar tijdens de bezetting gevormde levensopvatting, en op de betekenis van haar inspirerende en toegewijde rol na de oorlog bij de vorming en het mogelijk maken van Castrum Peregrini, zoals het vandaag de dag bestaat.

De afgelopen jaar heeft het Castrum Peregrini, waarvan Gisèle beschermvrouw is, een grote verandering door gemaakt. Er is teruggekeerd naar de elementaire waardes uit de onderduik: vriendschap en de liefde voor kunst en cultuur. Zij dienen als  uitgangspunten voor een creatieve, begripvolle en mondige samenleving. Was de onderduikburcht eens een verborgen, heimelijke plek voor artistieke uitdaging en vertrouwen; het huidige Castrum Peregrini is, weliswaar in de geest van toen, een open en transparante plek; een podium voor eigentijdse, vernieuwende  en uitdagende culturele activiteiten en debat. Zelfs de onderduiketage, die vrijwel nog geheel ingericht is als toen, wordt voor bepaalde gelegenheden opengesteld. De ruimte wordt nu gekoesterd als een tastbare plaats van herinnering en een plek voor bezinning en ontmoeting.

‘Heldin van de Herengracht’ stond er boven het ‘in memoriam – artikel’ in de Volkskrant van afgelopen woensdag. Deze betiteling voor haar rol in de oorlog zou Gisèle niet hebben bevallen. Zelf heeft ze aan het oorlogsverhaal altijd weinig ruchtbaarheid willen geven. Maar toen ze in 1998 de Yad Vashem onderscheiding kreeg voor haar onderduikhulp, werd ze met regelmaat op het oorlogsverhaal aangesproken. Zelf zei ze altijd, dat ze gedaan heeft wat ze moest doen. Met als groot goed, dat deze inspanningen haar geestelijk verrijkten, vriendschappen voor het leven boden en bovenal een onschatbare inspiratiebron waren voor voortdurende  geestelijke, maatschappelijke en artistieke ontplooiing. Aan deze waardes wordt nu – nog meer dan voorheen – invulling gegeven door Castrum Peregrini. Michael, Lars en Frans, die haar zo dierbaar waren, hebben zich laten inspireren door de betekenis van haar opvattingen en levensinvulling. Haar grote verdienste is dat zij aan deze herinnering aan de oorlog een continuïteit heeft gegeven voor nu en later. In dat opzicht is zij terecht de heldin van de Herengracht, of vanuit mijn perspectief: heldin van de overkant.

Gisèle

From my office at NIOD, the Dutch Institute for War Documentation on the Herengracht, I look out every day at the house across the canal: the house where Gisèle lived, the house of Castrum Peregrini. My vantage point gives me an excellent view of her secluded studio, lit so beautifully by its high windows. This was the place where Gisèle for so long felt safe, and could combine reality with mystery in her creative work. Next door, hidden under the eaves, I can see the floor where young people found safe refuge and survived the war.

I did not know Gisèle, but had heard of her extraordinary life and of her wartime history. Driven by admiration, and – I must admit – also by curiosity, ten years ago I summoned up the courage to go across the water and make her acquaintance. Many of you will recognise how I felt. Whoever meets Gisèle is deeply touched by her charm, her open-heartedness, her inspiration, her optimism, her wisdom and her passion for the wonders of nature, down to the smallest detail. I feel privileged to have experienced these very special qualities in our many subsequent encounters.

My motivation to meet Gisèle was first of all the fascination for the history of the people in hiding on that upper floor during the German occupation. Because of the care Gisèle and others gave them, a group of young German-Jewish and Dutch artists and intellectuals, belonging to the circle of friends of the poet Wolfgang Frommel, managed to survive untouched – not only physically but above all mentally. Frommel and Gisèle created an exceptional environment in which artistic development was paramount. It was a group of people who loved art and poetry, and spent their time reading each other their own or translated poems and making drawings and paintings.  The atmosphere created by the young people in hiding was literally a matter of life and death.

Having fallen under the spell of Gisèle and this exceptional story I also got to know Michael. For some time, he had already been developing the idea of providing more content and visibility to the relatively unknown history of the hiding place, from which Castrum Peregrini evolved. Together we mounted an exhibition in the NIOD building, dedicated to the life and work of Gisèle during the war, and also to the artistic creations of the close-knit community of friends. Initially Gisèle seemed reluctant: she was afraid that it would become homage to her rather than to the group as a whole.

The exhibition opened and, reflecting my personal perspective, was called ‘The house across the canal’. The day towards the end of April 2007 when Gisèle came to inspect it is etched on my memory. I knew her better by then and also knew her reputation for being merciless, if she did not like something.  From my window I saw Gisèle’s fragile figure leave the building in the company of Michael and Lars.  She crossed the canal and inspected the exhibition wordlessly. An awkward silence.  But suddenly she put her hands together in front of her mouth and said “beautiful”. She was moved. Michael and I both felt as if we had passed our first school exam.

Never before had a NIOD exhibition attracted so many visitors. Together with Michael, we put together the collection of articles ‘Gisèle and her people in hiding’ and the authors of the book organised a cycle of presentations on the themes of the book. The importance of this extraordinary story of the hiding place was that it drew renewed attention to the basis on which Castrum Peregrini was built after the war. It shed new light on Castrum’s life philosophy, as it was formed during the occupation, and the importance of Gisele’s inspiring and dedicated role in the development of Castrum Peregrini, as it exists today.

In the last few years, Castrum Peregrini, of which Gisèle is the patron, has changed a lot. The elementary values from the period in hiding have resumed a central role: friendship and the love of art and culture. They serve as points of departure for a creative, understanding and emancipated society.  While the hiding fortress once was a secret place of artistic challenge and trust,  the current Castrum Peregrini is – in that same spirit – an open and transparent place, a stage for  contemporary , innovative and challenging cultural activities and debate Even the hiding floor, decorated in the same way as before, is opened on special occasions. The space is being treasured as a tangible place of memory, reflection and encounter.

‘Hero of the Herengracht’ was the title of the obituary in last Wednesday’s Volkskrant. This characterisation of her wartime role would not have pleased Gisèle.  She did not want to give any publicity to her wartime story. But since 1998, when she was given the Yad Vashem award for her support to people in hiding, she has regularly been approached to tell that story. She always said ‘she did what she had to do’, and that the experience enriched her spiritually, led to lifelong friendships and above all was an invaluable source of inspiration for her spiritual, societal and artistic development. It is these values that – more than ever before – are being treasured and realised by Castrum Peregrini. Michael, Lars and Frans, who were so dear to her, have been inspired by her and by the importance of her ideas and the meaning they gave to her life. Her greatest merit is that she gave continuity to this memory of the war for now and for later. In this respect she is very rightfully the hero of the Herengracht and from my perspective the hero from ‘across the canal’.

Leo van Santen spoke as a friend and archivist of Gisèle. We provide you here also with a German language version.

“

Mijn huis staat op het punt waar de Leidsegracht op de Herengracht uitkomt, en men herkent mij aan mijn neus.” Dit waren de eerste woorden die Gisèle met de karakteristieke adellijke stem sprak, toen ik mij in 1986 telefonisch bij haar meldde voor een afspraak. Mijn germanistische leermeester Alexander von Bormann had mij namelijk gevraagd om zijn Amsterdamse vriendin met enkele klusjes te helpen. Het vermoeden dat ik met een wereld buiten de normaliteit in contact stond, werd de daaropvolgende zaterdag bevestigd tijdens mijn tocht met de gammele lift naar de vierde verdieping van Herengracht 401, tijdens mijn snelle blik naar rechts in Gisèles aan het feodale Oostenrijk herinnerende woonkamer en ten slotte tijdens de afdaling via de trap naar het nog spierwitte Parische atelier. Door de ateliertunnel lopend zag ik eerst op de achtermuur de op het Griekse eiland Paros geschilderde ondergaande zon en opkomende maan. Gisèle zelf stond links daarvan in een blauwe skibroek met een penseel in haar hand voor de schildersezel. Op de plaats waar later mijn werktafel zou staan, mocht ik op een houten kruk gaan zitten en als vanzelfsprekend betrok Gisèle mij meteen bij de technische details van haar schilderwerk. Sindsdien maakte ik deel uit van haar onconventionele leven en had ik er in dat opzicht een leermeesteres bij. Het gevoel van verbondenheid en vertrouwen dat ze mij toen al gaf, zou tot het eind toe duren.

De zaterdagen bleven in Gisèles agenda voortaan gereserveerd voor mijn bezoeken. “Zijn die klusjes eigenlijk al eens af?” of nieuwsgieriger “Wat doe je daar toch allemaal?” vroegen mensen mij in de loop der jaren. Ik legde dan het vaste verloop van de dag uit. ’s Ochtends dronken we in de atelierkeuken koffie – Gisèle altijd met drie scheppen suiker –, aten we taart en bespraken we haar en mijn afgelopen week. Vervolgens werd in het atelier de post bekeken, beantwoord en in het archief opgeborgen, dat ik volgens Gisèles ongewone systematiek heb opgezet. Omdat Gisèle nooit een brief weggooide – waarschijnlijk om ook zo het kunstwerk van haar leven vast te houden –, bevat het archief nu alle brieven onder meer van de Oostenrijkse familie van haar moeder uit kasteel Hainfeld, van haar vader tijdens diens verblijf als geoloog in Amerika, van haar leermeester in het glazeniersvak Joep Nicolas en van Bergense kunstenaars als de dichter Adriaan Roland Holst. Ook aanwezig zijn de brieven aan Gisèle van de dichter Wolfgang Frommel en zijn Castrum-Peregrinikring, die in de onderduiktijd tijdens de Tweede Wereldoorlog in haar huis ontstond.   

Om 13.00 uur aten Gisèle en ik door mij bij Lanskroon gekochte saucijzenbroodjes, die zij met bosbessenjam besmeerde, naar eigen zeggen omdat ze dat tijdens haar jeugd in Amerika zo had geleerd. De lunch werd steevast besloten met een portie ijs. Behalve voor het ordenen van haar schilderijen en bibliotheek was de middag bestemd voor lange sessies aan mijn tafel in het atelier waarin Gisèle aan de hand van agenda’s en dagboeken mij over haar leven dicteerde. Ook werkten we aan haar gedichten. Tussen de bedrijven door vertelde ze afwisselend in het Nederlands, Engels, Duits en Frans vele anekdotes alsook haar opvattingen over beeldende kunst en literatuur. Dat ik meeging in haar taal- en onderwerpsprongen, leek ze niet meer dan normaal te vinden. De dag eindigde met een souper, zoals Gisèle dat noemde, in een Grieks restaurant aan het Singel, waar Paros-wijn werd geschonken. Het deed haar denken aan het jarenlange verblijf in het Parische klooster Agios Ioannis, dat ze in 1965 vlak voor diens dood met haar echtgenoot en voormalig burgemeester van Amsterdam Arnold d’Ailly had betrokken. Uiteraard sprak Gisèle met de restauranteigenaar Grieks.      

De laatste jaren, toen Gisèle geestelijk en lichamelijk zwakker was geworden, kon ze ons programma steeds moeizamer volhouden en lag ze tussendoor langere periodes op haar divan te slapen. Ook lukte het niet meer om naar het Paros-restaurant te gaan. Het souper werd nu in de atelierkeuken klaargemaakt door Gisèles trouwe verzorgsters Osti of Erdmute en daar in hun gezelschap door ons opgegeten. Een maand geleden zei Sherida, die Gisèle palliatieve zorg verleende en op wie ze zichtbaar gesteld was, dat ik geen saucijzenbroodjes meer hoefde mee te brengen, omdat ze nauwelijks nog at. Ik duidde dit als teken dat Gisèle had berust in het onvermijdelijke gevolg van haar ouderdom. Afgelopen maandag zou ze op de leeftijd van 100 jaar in Sherida’s aanwezigheid op bed haar laatste adem uitblazen.

Twee weken geleden bezocht ik Gisèle voor het laatst. Toen ik bij het weggaan de ateliertrap naar de lift opliep, draaide ik me halverwege om en zwaaide nog naar haar. Door Sherida hierop geattendeerd zwaaide ze van achter de keukentafel terug en lachte. Eergisteren zag ik Gisèle schitterend opgebaard liggen op de midden in de ateliertunnel neergezette divan, niet ver van de plaats waar ik haar 27 jaar geleden had ontmoet. Achter Gisèle doemde in het atelier haar kunstwereld op met duidelijk zichtbaar de ondergaande zon en opkomende maan. “Nu ben ik mijn wekelijkse onderdompeling in Gisèles wereld en daarmee een belangrijke houvast in het leven kwijt,” zei ik tegen Frans Damman, die mij begeleidde. Maar terecht antwoordde hij: ”Vergeet niet dat je de herinnering aan de bijzondere Gisèle levenslang zult behouden.”

Ik laat Gisèle nu vaarwel zeggen met het slotgedicht ‘Farewells’ uit haar in 1995 verschenen bundel Parian Poems. Het wegvliegen van haar geliefde Paros in 1982 is hierbij als metafoor te beschouwen voor haar definitieve wegvliegen naar de hemel vijf dagen geleden:

I flying and my heart

Full of farewells

Farewell to Paros

To friends farmers fishermen

To pre-election roaring Athens.

I flying over bundles of cloud

Ravelling round the Muse’s Mount

Cephalonia’s foam-footed cliffs

And the purple void of the Ioanian Sea.

No more beaches for Arethusa

Or anyone else.

A steamer like a bug far below

Heads for Apulia

And I fly north.

“

Mein Haus steht an dem Punkt, wo die Leidsegracht in die Herengracht mündet, und man erkennt mich an meiner Nase.” Das waren die ersten Worte, die Gisèle mit der charakteristischen adligen Stimme sprach, als ich mich 1986 für eine Verabredung telefonisch bei ihr meldete. Mein germanistischer Lehrmeister Alexander von Bormann hatte mich nämlich gebeten, für seine Amsterdamer Freundin einige Gelegenheitsarbeiten zu verrichten. Die Vermutung, dass ich mit einer Welt jenseits der Normalität in Kontakt stand, wurde am darauffolgenden Samstag bestätigt: während meiner Fahrt im wackeligen Aufzug in den vierten Stock der Herengracht 401, während meines schnellen Blicks nach rechts in Gisèles ans feudale Österreich erinnerndes Wohnzimmer und zum Schluss während des Treppenabstiegs ins noch blütenweiße parische Atelier. Durch den Ateliertunnel gehend sah ich zunächst an der Rückwand die auf der griechischen Insel Paros gemalten Bilder der untergehenden Sonne und des aufgehenden Monds. Gisèle selbst stand links in blauer Skihose mit einem Pinsel in der Hand vor ihrer Staffelei. Am Platz, wo später mein Arbeitstisch stand, durfte ich mich auf einen Holzhocker setzen und wie selbstverständlich sprach Gisèle mit mir sofort über die technischen Einzelheiten ihrer Malerei. Seitdem war ich Teil ihres unkonventionellen Lebens und hatte in der Hinsicht eine Lehrmeisterin dazubekommen. Das Gefühl der Verbundenheit und des Vertrauens, das sie mir damals schon gab, sollte bis zum Ende währen.

Die Samstage blieben in Gisèles Agenda für meine Besuche reserviert. “Sind die Gelegenheitsarbeiten eigentlich schon mal erledigt?” oder neugieriger “Was machst du da denn alles?” fragten mich viele im Lauf der Jahre. Ich erklärte dann den festen Tagesablauf: Morgens tranken wir in der Atelierküche Kaffee – Gisèle immer mit drei Löffeln Zucker –, aßen Kuchen und besprachen ihre und meine vergangene Woche. Anschließend wurde im Atelier die Post durchgegangen, beantwortet und ins Archiv eingeordnet, das ich nach Gisèles ungewöhnlicher Systematik aufgebaut habe. Weil Gisèle nie einen Brief wegwarf – wohl um auch so das Kunstwerk ihres Lebens festzulegen –, umfasst das Archiv heute alle Briefe, die ihr u.a. von der österreichischen Verwandtschaft ihrer Mutter aus Schloss Hainfeld, von ihrem Vader während dessen Aufenthalts als Geologe in Amerika, von ihrem Lehrmeister in der Glasmalerei Joep Nicolas und von Künstlern aus Bergen wie dem Dichter Adriaan Roland Holst geschrieben wurden. Auch vorhanden sind die Briefe an Gisèle von dem Dichter Wolfgang Frommel und seinem Castrum-Peregrinikreis, der in ihrem Haus während des Zweiten Weltkriegs im Versteck entstand.

Um 13.00 Uhr aßen Gisèle und ich von mir bei Lanskroon gekaufte Wurstbrötchen, die sie mit Heidelbeermarmelade bestrich, nach ihrer Angabe, weil sie das während ihrer Jugend in Amerika so gelernt hatte. Der Lunch wurde üblicherweise mit einer Portion Eis beschlossen. Außer für das Ordnen ihrer Gemälde und Bücher war der Nachmittag für lange Sitzungen an meinem Ateliertisch vorgesehen, in denen Gisèle anhand von Agenden und Tagebüchern mir über ihr Leben diktierte. Auch arbeiteten wir an ihren Gedichten. Unterdessen erzählte sie abwechselnd auf Niederländisch, Englisch, Deutsch und Französisch viele Anekdoten sowie ihre Auffassungen über bildende Kunst und Literatur. Dass ich mit ihren Sprach- und Themensprüngen mitmachte, schien sie für normal zu halten. Der Tag endete mit einem Souper, wie Gisèle das zu nennen pflegte, in einem griechischen Restaurant am Singel, wo Paros-Wein ausgeschenkt wurde. Es erinnerte sie an den jahrelangen Aufenthalt im parischen Kloster Agios Ioannis, das sie 1965 kurz vor dessen Tod mit ihrem Gatten und ehemaligem Amsterdamer Bürgermeister Arnold d’Ailly bezogen hatte. Selbstverständlich unterhielt sich Gisèle mit dem Restaurantbesitzer auf Griechisch.

Die letzten Jahre, als Gisèle geistig und körperlich schwächer geworden war, konnte sie unser Programm immer mühsamer durchhalten und lag zwischendurch längere Perioden auf ihrem Diwan zum Schlafen. Auch gelang es nicht mehr, zum Paros-Restaurant zu gehen. Das Souper wurde nunmehr in der Atelierküche von Gisèles treuen Pflegerinnen Osti oder Erdmute zubereitet und dort in deren Gesellschaft von uns aufgegessen. Vor einem Monat sagte Sherida, die Gisèles Palliativpflege übernommen hatte und bei der sie sich sichtlich behaglich fühlte, dass ich keine Wurstbrötchen mehr mitbringen solle, weil sie kaum noch esse. Ich deutete dies als Zeichen, dass Gisèle sich mit der unvermeidlichen Folge ihres Alters abgefunden hatte. Am vergangenen Montag tat sie im Bett als Hundertjährige in Sheridas Gegenwart den letzten Atemzug.

Vor zwei Wochen besuchte ich Gisèle zum letzten Mal. Als ich beim Weggehen die Ateliertreppe zum Aufzug hinaufging, drehte ich mich auf halbem Wege um und winkte ihr noch zu. Von Sherida darauf aufmerksam gemacht, winkte sie von ihrem Platz am Küchentisch zurück und lachte. Vorgestern sah ich Gisèle glänzend aufgebahrt liegen auf dem mitten in den Ateliertunnel gestellten Diwan, nicht weit von der Stelle, wo ich sie vor 27 Jahren getroffen hatte. Hinter Gisèle tauchte im Atelier ihre Kunstwelt auf mit – deutlich sichtbar – der untergehenden Sonne und dem aufgehenden Mond. “Jetzt habe ich mein wöchentliches Eintauchen in Gisèles Welt und damit einen wichtigen Halt im Leben verloren,” sagte ich Frans Damman, der mich begleitete. Mit Recht antwortete er jedoch: ”Vergiss nicht, dass du die Erinnerung an die einzigartige Gisèle dein Leben lang behalten wirst.”

Ich lasse Gisèle sich jetzt mit dem Schlussgedicht ‘Farewells’ aus ihren 1995 erschienenen Parian Poems verabschieden. Das Wegfliegen von ihrem geliebten Paros im Jahr 1982 ist hier als Metapher für ihr endgültiges Wegfliegen in den Himmel vor fünf Tagen zu betrachten:

I flying and my heart

Full of farewells

Farewell to Paros

To friends farmers fishermen

To pre-election roaring Athens.

I flying over bundles of cloud

Ravelling round the Muse’s Mount

Cephalonia’s foam-footed cliffs

And the purple void of the Ioanian Sea.

No more beaches for Arethusa

Or anyone else.

A steamer like a bug far below

Heads for Apulia

And I fly north.

Cees van Ede and his late partner Maud Keus produced the magnificent documentary Het Steentje van Gisèle. Cees read out a poem, which he dedicated to Gisèle.

Een leven vol kunst
Maar de kunst van het leven
Is jou god gegeven
En grootste talent

Je stralende wezen
Door Bloem ooit omschreven
Als ‘engel’ is onwerelds
Maar aards evident

En op het moment
Dat Beckmann je tekende
Zag hij, Gisèle
Precies wie je bent

Want al wat je aanraakt
Al is het maar even
Verandert in iets
Wat nog niet is gekend

Joke Haverkorn van Rijsewijk, founder of Weverij de Uil, where all of Gisèles tapestries where woven, read a poem in memory of Gisèles time on Paros

AJOS JOANNIS: IV

Teruggekeerd op vroege schreden,
zonder jou
maar met jou
in elk vezel
van mijn leven,
sta ik in de ruimte
met alles wat werd liefgehad.

De wind fluit buiten
om de muren
en in de wijde cirkel
van de baai
werpen schepen
met gereefde zeilen
het anker uit.
Ontkomen aan een wilde zee.

Onder het blauwe vierkant
van een onbewogen hemel
ben ik opnieuw te gast
binnen de muren,
die wit gebleven
en binnen de stilte,
stil zoals altijd.

On behalf of the family, Antoinette Baan spoke, the daughter of Gisèles late husband Arnold d’Ailly, but also Daniel Bozhkov, Julliet Gooden and Roger Platt, who read a poem on behalf of Frank Platt

Loveliest of what I leave behind is the sunlight,
and loveliest after that the shining stars and the moon’ s face,
but also cucumbers that are ripe,
and pears, and appels.

Praxilla of Sicyon

At the grave Ute Oelman, friend and board member of Castrum Peregrini, head of the Stefan George Archive in Stuttgart read the following poem of Friedrich Hölderlin

Die Linien des Lebens sind verschieden,
Wie Wege sind, und wie der Berge Gränzen,
Was hier wir sind, kann dort ein Gott ergänzen
Mit Harmonien und ewigem Lohn und Frieden.

Please also have a look at the obituaries about Gisèle published in the Dutch press.

Klik op de afbeelding om het PDF van de tijdschrift te openen.