Geachte aanwezigen,
Ons bestuurslid Erik Somers heeft in zijn boek De Oorlog in Het Museum overtuigend aangetoond dat onze maatschappij in het laatste decennium een stijgende behoefte laat zien aan informatie en beleving van alles wat met de herinnering aan de tweede Wereldoorlog te maken heeft. Dat zegt iets over de veranderingen in onze tijd, maar ook over ons, mensen, als wezens die gekenmerkt worden door geweten en moraal. En die twee invalshoeken zijn nauw met elkaar verbonden.
De huidige sociale turbulentie en morele onzekerheid beperken zich niet tot de Nederlandse maatschappij maar zijn in de gehele Westerse wereld fenomenen die inmiddels welbekende oorzaken hebben: ondermeer door toedoen van het internet en de opkomst van nieuwe economische mogendheden dringt globalisering de relativiteit op van de Westerse kapitalistische en democratische cultuur en wereldvisie; massa immigratie ontregelt gevestigde maatschappelijke structuren en stelt gekoesterde Westerse waarden op de proef; de toenemende kloof tussen rijk en arm en tussen hoog en laag opgeleiden tast de maatschappelijke cohesie aan. Het verbaast nauwelijks dat de behoefte aan een duidelijke toekomstvisie en aan daadkracht om de problemen aan te pakken maatschappij breed groeit, ware het niet dat de huidige politieke stromingen die de voorkeur genieten bij menig kiezer een ongemakkelijk makend déja vue gevoel veroorzaken.
Kenan Malik, die vanavond de gast is van Castrum Peregrini als spreker, en ondermeer de auteur is van The Quest For A Moral Compass, waarin hij de geschiedenis beschrijft van de filosofische zoektocht van de mensheid naar wat goed en wat kwaad is, komt tot de misschien schokkende maar geenszins onverwachte conclusie dat het tot de menselijke conditie behoort dat er geen moreel veiligheidsnet bestaat. Geen god, geen wetenschappelijke wetmatigheid, noch een solide ethisch stelsel kan ons beschermen van het gevaar om te struikelen tijdens de morele evenwichtsoefening die we als menselijke wezens gedoemd zijn uit te voeren. Dit inzicht kan zeer verontrustend, of juist zeer opwindend zijn. En die keuze ligt bij onszelf.
Vandaag zijn we hier samengekomen om Gisèle d’ Ailly- van Waterschoot van der Gracht te eren als stille held. Tijdens de Tweede Wereldoorlog liet ze belangeloos Joodse en Nederlandse jongeren onderduiken in haar appartementje driehoog in dit pand. Het verzet dat Gisèle daarmee pleegde was in feite ontstaan doordat ze vasthield aan wat zijzelf “gewoon” vond, zoals Marjan Schwegman het formuleert in het boekje Moedige Mensen van Jaap Cohen en Hinke Piersma. Maar is vasthouden aan wat je “gewoon” vindt, in de zin zoals Marjan Schwegman het bedoeld, niet hetzelfde als integriteit?
En onze tijd snakt naar integriteit. Het politieke toneel is te vaak een demasqué geworden van de geheime agenda’s die het eigenbelang en de ongeïnteresseerdheid in de anderen verhullen. De onvrede over de misleiding en de onmacht uit zich momenteel in alarmerende fenomenen, zoals de opkomst van extremisme en populisme: gevaarlijke oneliners die de schijn wekken van oprechtheid en betrokkenheid, waarmee een angstige en onzekere mensheid gedreven wordt naar “de sterke leider”. Deze gang van zaken heeft veel reminiscenties met de jaren twintig en dertig uit de vorige eeuw, de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog, de tijd van Gisèle’s jeugd. Zijn de democratische en supranationale structuren, die sindsdien zijn opgebouwd en tot voor kort onverwoestbaar leken, bestand tegen de veelvuldige aanvallen van binnenuit? Niemand die hierop het antwoord weet natuurlijk en hopelijk is het niet nodig dat de tijd dit zal uitwijzen. De vraag stellen echter onderstreept het belang van moedige en integere mensen zoals Gisèle, die uiteindelijk het geloof in een betere wereld in stand houden en tot op heden een voorbeeld zijn voor mensen die op zoek zijn naar een ethisch kader of naar manieren om hun eigen levensinstelling aan te passen aan de nieuwe realiteiten die zich aandienen.
De onthulling over enkele ogenblikken van een plaquette aan de voorgevel van dit pand, door Job Cohen, staat ook symbool voor de aanvang van een nieuw leven voor dit gebouw, het Huis van Gisèle’s, dat ze heeft nagelaten als een met boeiende en waargebeurde verhalen gevuld juwelenkistje. Hoe klein dit pand ook mag lijken, bij nader onderzoek verbluft de horizontale en verticale reikwijdte telkens weer. Een historische sensatie noemde de Museumkijker de vertrekken en het archief onlangs. In deze authentieke interieurs wordt zichtbaar en voelbaar hoe personages uit de intellectuele en artistieke milieus uit de jaren dertig, veertig en vijftig, bij elkaar genegenheid, bescherming en inspiratie zochten, in het toevluchtsoord dat Gisèle voor hen bouwde en tot haar dood in 2013 hoedde. Met hulp van het aanwezige comité van aanbeveling wil de huidige generatie van Castrum Peregrini Gisèle’s werk verderzetten. Job Cohen zal hier straks op terug komen.
Het Huis van Gisèle is een unieke plek dat een heroïsch verleden combineert met acute maatschappelijke vraagstukken. De drijvende kracht achter de activiteiten is het onvoorwaardelijk geloof in een maatschappij waarin niemand buitengesloten wordt en die diversiteit en gelijkheid omhelst als voorwaarden voor vooruitgang.
Vandaag de dag is het een levendig huis dat vanuit haar verleden en onder de noemer Memory Machine, debat, publicaties en tentoonstellingen organiseert. Diepgang is daarbij het sleutelwoord. Elk individu is een “database” aan herinneringen die in hoge mate diens identiteit bepalen. Dit geldt ook voor groepen en maatschappijen als geheel. In ons individueel en collectief geheugen ligt de sleutel tot datgene waarmee we ons identificeren en tot dat wat we als vreemd ervaren. Inclusie en exclusie vinden daar hun bestaansgrond, en het merkwaardige daarbij is dat dit helemaal niet vastligt zoals we intuïtief plegen te denken.
Geheel in navolging van Gisèle richt Castrum Peregrini zich op een publiek van experts: de creatieve makers, de opinieleiders, de wetenschappers, de maatschappelijk geëngageerden, kortom, de dragers van de belofte van een betere wereld. In de internationale denktank Intellectual Playground verzamelen en delen we met hen kennis over de menselijke conditie, die duistere en zuivere kanten heeft, die zowel in staat is tot genocide of tot bloeiende maatschappijen. Met hen zoeken we naar antwoorden op de vele vragen die de morele dubbelzinnigheid van de menselijke soort oproept. Vanavond levert Kenan Malik hieraan alvast zijn bijdrage in het avondprogramma dat om acht uur begint op de locatie Spui 25.
De historische interieurs van Het Huis van Gisèle worden vandaag officieel opengesteld. Op onze vernieuwde website wordt omschreven hoe men toegang krijgt. We beginnen klein. Voor grote groepen mensen zijn de ruimtes vooralsnog niet geschikt. Conserveringsmaatregelen, toegankelijkheid e.d. dienen in de loop van de komende jaren onder handen genomen te worden. Maar we willen de uniciteit en het educatieve potentieel ervan alvast onder de aandacht brengen.
De onthulling door Job Cohen van de plaquette die Gisèle eert is de symbolische eerste stap hiertoe. Laten we niet langer wachten en nu naar buiten wandelen, naar de Herengrachtkant van dit pand.