In case you have missed this wonderful first Spinoza redux or want to get back to our inspiring talks we try to capture a bit of the thoughts that emerged on 13 February at our project space, Beulingstraat 10. Feel free to comment!
Good evening and a very warm welcome to all of you. My name is Lars Ebert, programme co-ordinator at Castrum Peregrini. Tonight is the first regular event here in the new project space of Castrum Peregrini, which is just the first visible step in a transition process that will continue in the near future and the years to come and that will open this building in steps to our creative network and the public partly. I hope that at the next evening the neighbouring ground floor area will welcome you with bar facilities, a lounging area, a decent cloakroom but first and formost the auratic sphere which most of you will still know from our building at the OZV, only then in a modern dress.
To stay tuned to our always exciting process of transition and to keep updated about our events please check regularly our blog at castrumperegrini.org. We invite you there to actively participate in our debates, thoughts and project work. Get online and make your voice have an impact on our work.
We start our spring programme with the Spinoza redux.
Spinoza is an iconic philosopher from the 17th century. Redux is a Latin adjective meaning “bringing back” or “coming back”.
In a series of three evenings Castrum Peregrini will confront artists, poets, writers and scholars with the ideals of freedom set out by Baruch de Spinoza and ask them to react on it. With the recent developments on the world stage and the accompanying tensions the ideas of this 17th century thinker come in the focus of attention. He was one of the first to plea for a complete separation of state and religion.
Spinoza is also one of the icons of Amsterdam Wereldboekenstad and has a kind of come back in the public opinion. His ideas about tolerance and freedom of religion are at the heart of recent debates on immigration. As an immigrant himself he preached freedom of speech. He upholds reason above believe and defends humbly reflecting the ideal of tolerance.
Castrum Peregrini stands for the values of freedom, friendship and culture. The foundation believes that each generation needs to redefine those values and wants to enhance the respective debate. Seen the omnipresent ‘celebration of freedom’ held in the name of Spinoza, it seems an appealing challenge to search for the attitude of Spinoza in nowadays lives and oeuvres. Maybe we can make obvious what is still of relevance of this philosopher. What kind of Spinoza-curricula can be found today and which inspiring oeuvres? And above all: can we find an entrance to Spinoza that can inspire all our lives?
Our three evenings will be hosted by Chris Keulemans, Cox Habbema and Farid Tabarki. The hosts were asked to choose a quote by Spinoza as a point of departure for their evening. Then they were asked to invite three companion speakers from different disciplines to each give a 15 minutes maximum statement about their live and work in relation to the chosen Spinoza quote.
The Spinoza redux is being made possible by the generous support of LIRAfonds, Goethe Institut Amsterdam, Maison Descartes and Amsterdam Wereldboekenstad.
We have the photographer Simon Bosch with us tonight who will capture debate in visual material and I hope that you will be able tomorrow to find back impressions from tonight including documentation of statements.
Time to introduce our today’s host, Chris Keulemans:
I could tell a lot about him (his CV is endless) especially about Chris publications, his being a director of the Bali for quite a while, his ambitious Tolhuistuin project etc. But I will not and instead quote from one of his e-mails to one of tonight’s speakers:
“First of all, thanks for being so gracious as to accept the invitation to participate in what promises to be a night of hybrid thoughts by four wildly different thinkers – all of whom confess not to know very much about Spinoza. I certainly am not an expert on Amsterdams most famous philosopher. But the quote offered to me by Lars was hard to resist.”
Chris I leave it to you to introduce your quote and your guests.
Chris Keulemans:
Ethics IV
I. By good I mean that which we certainly know to be useful to us.
II. By evil I mean that which we certainly know to be a hindrance to us in the attainment of any good.
First time I read this, I thought: chocolate. I thought: Soprano’s. Airport whiskies. Lazy Sunday afternoons. Gauloises blondes. Short stories by James Salter. Walking down a deserted street, not a destination in sight and no need to have one. Amy Winehouse. Leaving a cinema in daylight. Chocolate, I thought.
All of these are very dear to me. I call them good. They make me feel free. Free to do anything I want. They may or may not be shared with friends. All of them, in one way or another, have something to do with culture. Freedom, friendship and culture – the principles upon which this space was founded, when Gisele van Waterschoot van der Gracht and Wolfgang Frommel opened this house to Jewish citizens of Amsterdam during the nazi occupation. Why then, if my deep but innocent pleasures seem so well at home in this place, does it make me feel uneasy to express them here?
Because of Baruch de Spinoza. Because of his Ethics. I have never read them. Which makes me feel like a fool, accepting an invitation for an evening devoted to his understanding of freedom. A fool who starts talking about chocolate and the Soprano’s, with Amsterdam’s greatest philosopher looking on in scorn and dismay. But it gets worse. I cannot agree with him.
Much as I have come to sense the awesome scope of his thinking, over the past weeks, his definitions of good and evil – which I chose from a handful of quotes offered to me by Lars Ebert, our host tonight – trigger in me an instant impulse to revolt, every time I read them.
By good I mean that which we certainly know to be useful to us.
Alright. I understand Spinoza was not talking about chocolate and Soprano’s here. Not even of James Salter and Amy Winehouse. He was contemplating serious good. The good that he strove for during all the thinking hours of his life. The good that comes from the security of knowing. And I hope that I am correct when I suppose that he chooses the word useful here in its most existential sense – useful in our permanent endeavor to survive, to be and to remain being.
But still. I am not a philosopher, never will be, and anything I say will be swept away by the sheer intellectual force of Spinoza’s all-encompassing Ethics. But instinctively, I refuse the equasion of good and useful.
In my understanding of good, good is almost by definition the very absence of utility. Good does not ask or demand anything, it cannot be translated into result, it will not help me survive in the face of evil. The list of pleasures I started out with could be easily extended into a much longer one. All of these pleasures would have a few things in common. They are innocent. They do not harm me or others. (Although I confess this might be a bit shaky in the case of Gauloises Blondes…) They give me a sense of comfort and very often of freedom. If I allow the list to include more serious examples of good – moral courage, compassion with others, an uncompromising rejection of injustice – this still holds true. And to see good in others will strengthen my sense of freedom, at least my sense that freedom is possible.
Is that sense of freedom useful to me? In a sense, yes. There is profit in feeling free. It encourages my confidence and imagination. But that’s where, as far as I am concerned, the utility of good should end. Good should not be put to use for the sake of a greater ideal than itself. Once we allow all things good to be measured in their contribution to any larger cause, we’re in trouble. Deep trouble.
The great ideologies and religions have defined good as that which advances people to a perfect future. A good soviet worker would help the community fulfill the five year plan. A good Christian will bring himself and others a step closer to heaven. Now Spinoza was anything but a loyal Christian, let alone a communist, but you see my point. Even in daily life, the equasion of good and useful puts us at risk. Reducing good to something in function of something else, as a step towards a greater goal – my survival, our survival – is denying the essence of good. Good has no intentional result. It cannot be traded. It exists in itself, in its own moment, and that is precisely the beauty of good.
Take love. I understand Spinoza has written wise and comforting things about love. And I am sure he can explain how love can be good and thus, in his own definition, useful. But again, to me love is at its most powerful exactly when it does not ask or give anything, but when it is simply there, between people, in its incomparable quality of freedom shared. Love is good, and it gets even better when combined with chocolate and a dvd-box of the Soprano’s, but it reaches perfection only when no one involved starts measuring up its usefulness. In the presence of love, I would have a hard time even remembering the word ‘use’. Use is simply out of the picture, when love is in the air.
Okay. Next question. Where does all of this leave evil? Spinoza writes:
By evil I mean that which we certainly know to be a hindrance to us in the attainment of any good.
This line does not trigger in me the same immediate revolt that Spinoza’s definition of good did. Because yes, evil – the absence of chocolate, whiskey, books, movies, love & compassion – will stand between me and anything good. But, of course, what I have just said about good complicates this definition of evil too. If I have just argued against the equasion of good and useful, because it will get us in trouble, I might even have to be happy with a little evil now and then, because it will stop me from measuring the utility of good.
Evil can be very useful, if you believe in five year plans and heaven. It takes some abuse of power and authority, after all, to force everyone you find under your command to move in the same direction. But there is more to evil. It is a power in itself. It can be of great use to those who choose to inflict it on others, but it can also be totally senseless. To consciously cause pain and depravation can be evil, but to cause it without even thinking is evil too. So to me, evil as a hindrance to attain good is too modest a definition. Evil has countless faces, and they can hurt me just as badly when they don’t stand in my way. Just like good, evil is a force that exists outside of any equasion. It cannot be measured or traded, and it will leave its mark regardless of what I do or do not achieve.
In the meantime, Baruch de Spinoza must have left the building, utterly depressed by the aimless mumbling of this non-philosopher. He is mistaking a mistake, though. Because now, we’re getting to the good part. I have invited three distinguished gentlemen to have their own go at his definitions of good and evil. They couldn’t be more different, but they have two things in common: all of them are brilliant at what they do, and all of them confess to know too little about Spinoza. Well, that didn’t stop me from accepting this invitation, and I am happy it didn’t stop them either.
Before hearing from them, I will introduce them shortly.
Gawie Keyser has been the film critic at De Groene Amsterdammer for a long time, and still I can never predict what he will think of the movie under review. He has an astonishing range of cinematic knowledge, his style glitters both – and this is a rare quality – when he loves or hates a movie, he will not look away when a director explores the darkest sides of human nature, and faithful readers of De Groene recently discovered that he has a thing for Georgina Verbaan.
Ashok Bhalotra is a prizewinning poet among architects. Over his long career, he has lit up otherwise unspectacular Dutch urban environments such as Amersfoort, Emmen, Hoogeveen and Heerhugowaard. But his work, as a longtime companion at KuiperCompagnons in Rotterdam, has also taken him across, from Mecca to his country of origin, India, and from Shanghai to Abu Dhabi. If I have ever come a prime example of the rare species called postmodern humanist, it has to be Ashok Bhalotra.
Ram Manikkalingam is one of the reasons why we should be happy with our university. They managed to attract him for a spell as a visiting professor of political science, which is why we are fortunate enough to have him here tonight. As an academic and an activist, he has dealt with matters of war and peace throughout his life, both in his troubled country Sri Lanka, where he had the courage to serve as senior advisor on the peace process to the previous president, and across the globe, wherever his insight in questions of good and evil was called upon. And on the one occasion that I met him before tonight, I discovered that even professors in a field of such deep gravity do not always lose their sense of humor.
The first guest to react on Chris opening statement was Gawie Keyser. He opted for writing an essay which he summarised for the public. Theis the full text, in Dutch
Force of Evil is een film noir uit 1949, geregisseerd door Abraham Polonsky. Er is geen enkele reden om het over deze film te hebben, behalve dat het een cinematografische tour de force is dat zich keer op keer laat bekijken, en het feit dat ik het toevallig weer zag in de week waarin ik over Spinoza moest nadenken, specifiek dus Ethica IV, Definities 1 en 2, die ik voor de volledigheid en de context citeer: ‘Onder “goed” versta ik dat, waarvan wij zeker weten dat het nuttig voor ons is. Onder “kwaad” daarentegen dat, waarvan wij zeker weten dat het ons belemmert iets goeds te bereiken.’ Het boeiende aan deze Definities zijn die twee woorden: ‘zeker weten’. Ze impliceren immers het tegenovergestelde, of op z’n minst een schemergebied, rekbaarheid, een marge. We moeten iets dus zeker weten, alvorens de rest van de Definities in werking treedt. Als die zekerheid er niet is, dan komt de rest van het statement op losse schroeven te staan, gelukkig maar, want dat schemergebied vormt juist een vruchtbare voedingsbodem voor verhalen in de gietvorm morality play, waarvan er nauwelijks een beter exemplaar te bedenken valt dan Force of Evil.
Door de kredietcrisis, de wereldwijde recessie en het schrikbeeld van een op handen zijnde Depressie is Polonksy’s film meer relevant dan ooit. Het werk werd wel eens omschrijven als de ‘scherpste ontleding van het vrije kapitalisme die ooit uit Hollywood kwam’ (Nicholas Christopher in Somewhere in the Night. Film Noir and the American City, 1969). De protagonist, de maffia-advocaat Joe Morse, gespeeld door John Garfield, vormt een archetype: de Amerikaan die in alle vrijheid – vrij van moraliteit, wetten en het eigen geweten – werkt aan zijn eerste miljoen. In een zekere zin wijst Joe vooruit op John Galt, held in Ayn Rands roman Atlas Shrugged (1957) en boegbeeld van het laissez-faire-kapitalisme. Een paar maanden geleden, middenin de schokgolven rond de federale overname van de hypotheekbanken Freddie Mac en Fannie Mae, kopte The Wall Street Journal: ‘Waar is John Galt?’ Dezelfde vraag geldt te meer voor Joe Morse.
Voor Polonsky was Force of Evil een reflectie van zijn eigen persoonlijke en politieke geschiedenis. Polonsky (1910 – 1999), zoon van een joodse apotheker, groeide op in New York, studeerde aan Columbia Law School en raakte al vroeg in zijn leven politiek bewust. Over de Depressie zei hij: ‘Ik werd volwassen in een land dat tot stilstand was gekomen, met vijftig miljoen werklozen en banken die omvielen.’ Na de oorlog ging Polonsky voor Paramount werken waar hij opviel met zijn script voor Body and Soul (1947) met John Garfield in de hoofdrol. Garfield en Polonsky konden het goed met elkaar vinden; ze waren allebei ‘lefties’, Polonsky was zelfs een uitgesproken marxist, wat hem later in zijn carrière duur te staan zou komen toen hij tijdens de heksenjacht van sen. Joseph McCarthy op de zwartlijst belandde en daardoor nauwelijks meer aan de slag kon in Hollywood. Maar voordat het zover was, schreef Polonsky speciaal voor Garfield een script gebaseerd op de roman Tucker’s People van Ira Wolfert. Hij verfilmde het in 1949 als Force of Evil.
Het verhaal gaat over de rumbers racket, of illegale loterij, waaraan duizenden mensen in arme woonbuurten in New York meedoen. In dit kansspel gokken mensen op drie cijfers die de volgende dag zullen worden getrokken. Garfield speelt de rol van Joe Morse, een advocaat die werkt voor de gangster Ben Tucker. In opdracht van Tucker ontvouwt Joe een plan om alle illegale ‘banken’, locaties verspreid over de hele stad waar mensen geld storten om aan de loterij te kunnen meedoen, als het ware op te kopen en zo onder een dak, dat wil zeggen onder Tuckers beheer, te brengen. Om dit te bereiken, plannen Joe en Tucker om het getal 776 te laten winnen op Onafhankelijkheidsdag. Op die dag zullen miljoenen Amerikanen uit bijgeloof al hun geld zetten op de symbolisch belangrijke datum 4 juli 1776, de dag waarop Amerika werd ‘geboren’. Als dat gebeurt, zullen de meeste informele banken, waar mensen de numbers game spelen, in een dag failliet zijn.
Een van deze banken wordt bestuurd door Leo Morse, broer van Joe. In een poging Leo te beschermen tegen de overname van de maffia, probeert Joe zijn broer over te halen in zee te gaan met Ben Tucker, de gangster. Want, zegt Joe, het word toch allemaal straks ‘legaal, respectabel en zeer profijtelijk’. De integere Leo weigert; nooit zal hij met gangsters werken. Joe snapt er niets van. Het is geld, Leo, zegt hij, en geld ‘heeft geen moraliteit’. Waarop Leo riposteert: ‘Maar ik merk wel dat ik moraliteit heb.’
Net als in de klassieke moraliteit (morality play) zijn er duidelijke schakeringen van goed en kwaad in Force of Evil. Polonsky schetst deze opponerende terreinen met religieuze beeldspraak. De film opent met een wide shot van Wall Street, met het accent op de Trinity Church. Het financiële district is de hemel, het is Eden. In een poging hem over te halen toch toe te geven en zijn heil bij de gangsters te zoeken, zegt Joe tegen broer Leo dat hij hem rijk zou maken, dat hij een kantoor op Wall Street zal krijgen, een kantoor ‘in de wolken’. Later, in nog een verleidingsscène waarin Joe centraal staat, probeert hij ook Doris, een mooie, jonge vrouw die voor Leo werkt, zover te krijgen de louche ‘bank’ van Leo te verruilen voor de glitter en glamour van Wall Street. (Cruciaal is dat Polonsky de illegale activiteiten van de numbers game in de bank van Leo afbeeldt als een noodzakelijk kwaad. Bij Leo werken gewone mensen en komen gewone mensen hun geld vergokken in de hoop op een beter leven. Leo weet dit, en het feit dat hij getrouw wil blijven aan deze mensen, schetst zijn karakter. Hij zegt tegen Joe: ‘Zo’n grote boef ben ik nou ook weer niet.’) Terug naar Doris, in gesprek met Joe. Joe laat haar een robijn zien, als symbool van het nieuwe leven dat haar te wachten staat. Het is de verleidingsscène in Genesis. Joe: ‘To reach out and take it – that’s human, that’s natural. But to get pleasure from not taking, by cheating yourself deliberately, like my brother did today, from not getting, not taking – don’t you see what a black thing that is for a man to do?‘ Het is een magnifieke speech geleverd door de magnifieke John Garfield. De speech verwijst niet alleen naar zichzelf en naar de verhaalwerkelijkheid, maar vooral ook naar de grote tragiek van datgene wat Polonsky zag als de Amerikaanse nachtmerrie: ongecontroleerde, ongebreidelde lust naar rijkdom en macht.
De ironie is dat deze elementen eveneens de bouwstenen van de Amerikaanse droom vormen. Wat Joe wil, staat niet ver verwijderd van het oude cliché, namelijk een Amerika waar iedereen het recht heeft in alle vrijheid rijkdom en macht na te streven. Een Randiaans, objectivistisch Amerika, waar John Galt niet in staking hoeft. Als dat ‘goed’ is – en dat kan – wat is er dan met Joe Morse aan de hand? Waarom is hij ‘slecht’ in Force of Evil? En hoe wordt hij ‘goed’? Is er verlossing mogelijk? Wat goed is, is datgene waarvan we zeker weten dat het nuttig voor ons is. Wat slecht is, is datgene wat ons belemmert in het bereiken van het goede. De droom en de nachtmerrie liggen vlak naast elkaar, ze overlappen elkaar zelfs. En dat is het probleem met de stelling van Spinoza.
In hetzelfde Amerika waarin Joe Morse leeft, leeft ook Bernie Madoff, de ‘Talented Mr Madoff‘, zoals The New York Times kopt. In het stuk voert de schrijver de referentie naar Patricia Highsmiths personage Ripley in het opschrift verder in een betoog waarin seriemoordenaars en Wall Street-handelaren als Madoff, die ervan wordt verdacht vijftig miljoen dollar aan investeringen te hebben verduisterd, op een lijn worden geplaatst. Maar is dat wel terecht? Hoe slecht is Bernie Madoff? Hoe nuttig is hij niet, was hij niet? Hieruit volgt de vraag of Madoff werkelijk een lone gunman was. Of was hij simpelweg een natuurlijk bijproduct van het laissez-faire-kapitalisme, de verpersoonlijking van de wortel van het kwaad?
Natuurlijk, er is een keerzijde. Het is wrang dat, zoals Machteld Allan aantoont in een artikel in De Groene Amsterdammer, de kredietcrisis in een zekere zin voortkwam uit een ‘altruïstische sociaal-economische politiek van de Amerikaanse overheid, waarbij iedereen, ook de minvermogende mensen, in staat werd om een huis te kopen’. Hiermee betoogt Allan dat niet het ‘boze kapitalisme’, maar juist overheidsbemoeienis tot monopolievorming leidt, waardoor een ‘bel van waarloze hypotheekcontracten’ ontstond. De link met Rands personage John Galt is duidelijk: juist Galt, in Atlas Shrugged, laat zien dat vrijheid alles is in het scheppen van welvaart voor iedereen.
Interessant is wanneer het element moraliteit in het spel komt, en daarmee ook Spinoza en het paradigma van goed en kwaad. Geloofde Joe in Force of Evil erin niets fouts te hebben gedaan, aannemelijk is eveneens dat Bernie Madoff dacht ter goeder trouw te hebben gehandeld, althans het is heel goed denkbaar dat hij meende geen formele regels te overtreden, dat hij in zijn ogen die regels hooguit op een creatieve manier interpreteerde. Het boeiende aan Madoff is niet dat hij precies wist hoe hij het systeem moest bespelen, maar juist dat hijzelf dat systeem wás. The New York Times legt bloot hoe Madoff eind jaren tachtig kind aan huis was bij diegene die in Washington verantwoordelijk waren voor de financiële controle op Wall Street. Hij was de held van deze regulators, vertelt een anonieme bron, een ‘ridder op een wit paard’. Ondertussen was hij bezig met een eigen numbers racket waarvan de volle omvang nog altijd niet helemaal duidelijk is.
Het geval Madoff laat zien dat er geen helden meer zijn op Wall Street, in ieder geval voorlopig niet, geen winnaars meer, dat weten we nu de ene bank na de andere kapseist, de kredietcrisis geen grenzen meer kent, en over de hele wereld oude financiële structuren niet in staat blijken de onbeteugelbare hunkering naar rijkdom te dragen. De krachten van het kwaad, zou je kunnen zeggen, hebben zich teruggetrokken. Of tieren die krachten juist welig, nu het overheid overal inspringt, en er een nieuwe Amerikaanse president in het Witte Huis zit die de meest onamerikaanse president in mensenheugenis is?
Wat leert Force of Evil ons? Kunnen we iets ‘zeker weten’? Waarom drukt Spinoza zich in deze absolutistische termen uit? Het woord ‘nuttig’ – het drukt dienstbaarheid uit. Maar kan dat, in het New York van Joe, of van de Getalenteerde Mr. Madoff? Het móét, zegt de nieuwe onamerikaanse president, product niet van Lincoln of Roosevelt of Jack Kennedy en zijn Peace Corps, maar van de geruststellende, modieuze moraliteit van Jon Favreau en The West Wing.
Duisterder en daardoor beter dan de fictie van Obama is het verhaal van Force of Evil. Regisseur Polonsky was een marxist, en zijn ‘oplossingen’ zullen daardoor gekleurd zijn, misschien niet eens bruikbaar. Maar zijn film staat – als een huis. Dat geldt ook voor de waarheden die dit narratief bevat. Een van de mooiste dingen aan de film is dat er verlossing mogelijk is, ook voor Joe, ook al bereikt hij aan het einde van de film de diepste hel. Waar heeft hij het allemaal voor gedaan? Ook voor Joe heeft het geen zin erom heen te draaien. Voor het geld, natuurlijk. Het eerste wat hij zegt, wanneer de film begint, is dat 4 juli een mooie dag is, want op die dag ‘verdien ik m’n eerste miljoen’.
Wanneer Joe aan het einde van de film in de buurt van de Brooklyn Bridge naar het lijk van zijn broer zoekt, zoekt hij ook naar zijn eigen zelf. Joe heeft geen identiteit meer. Hij is volledig opgezogen door de numbers racket, door Wall Street en het gebrek aan morele integriteit, doordat hij niets deed behalve voor zichzelf, niets nuttigs. Polonksy beeldt deze neergang magnifiek uit door een shot waarin Joe, klein, tegen de achtergrond van een grote muur en een trap naar beneden rent. Joe: ‘I just kept going down there, it was like going to the bottom of the world.‘ En daar vindt hij Leo, dood, vermoord door de bazen van de numbers racket, de opdrachtgevers van Joe. Joe: ‘I found my brother’s body at the bottom there, where they had thrown it away on the rocks… by the river… like an old dirty rag nobody wants. He was dead – and I felt I had killed him. I turned back to give myself up to Hall; because if a man’s life can be lived so long and come out this way – like rubbish – then something was horrible and had to be ended one way or another… and I decided to help.’
To help, om iets nuttigs de doen.
Zo eindigt de film: deprimerend, maar met een krachtige, positieve boodschap. Eindelijk, voor het eerst, doet Joe iets goeds, en hij denkt, in ieder geval in deze laatste seconden van het verhaal, zeker te weten dat wat hij doet – meewerken aan het onderzoek van de autoriteiten naar de numbers racket – nuttig voor hem zal zijn.
Maar een film is maar een film. En een slot is maar een slot, en wat er daarna gebeurt, krijgen we nooit te zien. Hoe absoluut kan het besef van Joe Morse in Force of Evil zijn? Natuurlijk, het kan dat nooit zijn. Maar dat is ook niet de bedoeling in de klassieke moraliteit. De bedoeling is om ons iets te leren, en dat doet deze film, of je nu wel of niet daarin wil geloven: ongecontroleerde rijkdom en macht creëren een moreel vacuum dat ontmenselijkt, dat gewone mensen belemmert in het bereiken van datgene waarvan ze zeker weten dat het goed voor hen is. En dat is: dienstbaarheid, liefde, trouw, eerlijkheid. Zeker weten, nee. Want rijkdom en welvaart en macht zijn eveneens dingen die in een bredere context net zo goed een situatie teweeg zouden kunnen brengen waarin mensen iets kunnen doen waarvan ze zeker weten dat het goed voor hen is (hypotheek, huis, kinderen, sociaal burgerschap). Zeker weten, nee.
We will try to get the statements of Ram and Ashok online as soon as possible. Meanwhile enjoy some more impressions of the evening captured by photographer Simon Bosch:
This series of lectures is part of the European learning partnership JETE (Jewish Education Traditions in Europe)
